Cha mẹ biến con cái thành những người ái kỷ như thế nào

Điều gì làm cho người ta trở nên ái kỷ? Vì sao chúng ta đang phải đối mặt với một làn sóng bùng nổ của sự tự định hình bản thân không lành mạnh, đặc biệt là ở những người trẻ – những người có xu hướng lo âu và bất an nhiều hơn so với các thế hệ trước, đồng thời cũng mong muốn và kỳ vọng về một thế giới tốt đẹp hơn hiện tại? Dù tựa đề bài viết nghe có vẻ trách cứ, nhưng tôi không có ý đổ lỗi cho các bậc cha mẹ. Như sẽ được phân tích, các vấn đề liên thế hệ khiến tất cả đều có trách nhiệm, và không ai hoàn toàn đáng bị đổ lỗi.

ÁI KỶ LÀNH MẠNH VÀ ÁI KỶ BỆNH LÝ

Ái kỷ, bản chất, là một đặc điểm tính cách bình thường và lành mạnh. Làm sao chúng ta có thể chăm sóc bản thân, yêu quý chính mình, biết tự cảm thông và cảm thấy an toàn mà không có một mức độ ái kỷ phù hợp? Để xây dựng được những mối quan hệ tốt, mỗi người đều cần phải biết cân bằng giữa nhu cầu của bản thân và của người khác.

Điều này đòi hỏi sự ái kỷ thích nghi, giúp ta tránh rơi vào hai thái cực: sự phụ thuộc quá mức hoặc tính tự mãn cực đoan. Những cặp đôi thiếu sự ái kỷ lành mạnh thường sa vào những vòng lặp đau đớn của mối quan hệ giả tạo và những chu kỳ hung hăng hủy hoại. Khi không có sự ái kỷ an toàn, việc duy trì sự tỉnh táo trong mối quan hệ trở thành điều không tưởng.

Hiểu về ái kỷ bệnh lý là vô cùng quan trọng khi xã hội ngày càng phức tạp và rời rạc, được thúc đẩy bởi những công nghệ tiềm ẩn nguy cơ làm mất đi tính người và cô lập, đe dọa thay thế các mối quan hệ thật bằng các mối quan hệ giả lập. Tuy nhiên, các công nghệ ấy lại hứa hẹn những phương thức mới để hình thành những cộng đồng ý nghĩa vượt ra khỏi giới hạn không gian, thậm chí có thể giúp chúng ta phát triển ngay trong nghịch cảnh.

Image: KrakenImages.com, Serhii Yevdokymov, ABBPhoto | Canva

Nuôi Dạy Con Trẻ Trở Thành Người Ái Kỷ

Để hiểu rõ hơn về vai trò của việc nuôi dạy trong sự hình thành tính cách ái kỷ bệnh lý, các nhà nghiên cứu Charlotte van Schie, Heidi Jarman, Elizabeth Huxley, và Brin Grenyer (2020) đã tiến hành một nghiên cứu nhằm xem xét các yếu tố chính được cho là liên quan, nhưng trước đó chưa được đo lường cùng lúc trên một mẫu lớn.

Nghiên cứu này xem xét nhiều khía cạnh khác nhau như việc bảo vệ thái quá (hay còn gọi là “cha mẹ trực thăng”), đánh giá quá cao, sự nuông chiều và ngược đãi. Họ đã thu thập thông tin từ 328 người tham gia có độ tuổi từ 17 đến 25, trong đó phần lớn là phụ nữ (77%), và yêu cầu họ hoàn thành một loạt các bài đo lường:

• Bảng Kiểm Tra Ái Kỷ Bệnh Lý (PNI): Công cụ này giúp phân biệt giữa hai loại ái kỷ: ái kỷ ngông cuồng và ái kỷ nhạy cảm. Xu hướng ái kỷ ngông cuồng được phản ánh qua các câu hỏi liên quan đến những ảo tưởng vĩ đại, thói quen lợi dụng người khác, và sự tự tôn mà họ sẵn sàng hy sinh. Ngược lại, xu hướng ái kỷ nhạy cảm tập trung vào sự tự tôn phụ thuộc vào điều kiện, sự che giấu bản thân, thói quen hạ thấp người khác và cơn giận khi thấy mình có quyền lợi.
• Công Cụ Đánh Giá Gắn Bó của Cha Mẹ (PBI): PBI yêu cầu người tham gia hồi tưởng lại cách mình được nuôi dạy và ghi lại những ký ức về cách mà mẹ và cha đối xử với họ. Công cụ này có ba thang đo phụ: sự quan tâm, sự bảo vệ thái quá, và tính chuyên quyền. Thang đo về sự quan tâm trải dài từ thái độ ấm áp đến lạnh lùng, từ sự đồng cảm đến thiếu thấu hiểu, và từ sự chấp nhận đến chối bỏ.
• Bảo Vệ Thái Quá: Dựa trên một thang đo gồm sáu câu hỏi, người tham gia ước lượng mức độ xâm phạm của cha mẹ, cũng như mức độ cha mẹ cố gắng bảo vệ họ khỏi những rủi ro hoàn toàn bình thường.
• Chuyên Quyền: Thang đo này có bảy câu hỏi về sự kiểm soát của cha mẹ, so sánh sự khắt khe của họ với mức độ tự do mà họ cho phép, nhằm ước tính mức độ khoan dung của họ.
• Đánh Giá Quá Cao từ Cha Mẹ: Người tham gia hồi tưởng về mức độ cha mẹ đánh giá quá cao những thành tích của họ và ca ngợi thái quá, dựa trên thang đo bốn câu hỏi đã được sử dụng trong các nghiên cứu trước.
• Bảng Hỏi về Chấn Thương Thời Thơ Ấu (CTQ): Công cụ này đo lường 5 khía cạnh của việc lãng quên và ngược đãi trẻ nhỏ: lạm dụng tinh thần, bỏ mặc tinh thần, lạm dụng thể chất, bỏ mặc thể chất, và lạm dụng tình dục.

Nghiên cứu này cung cấp cái nhìn sâu sắc hơn về những yếu tố trong cách nuôi dạy có thể góp phần tạo nên tính cách ái kỷ bệnh lý, giúp chúng ta hiểu rõ hơn về tác động lâu dài của việc bảo vệ quá mức, sự ca ngợi thái quá và các trải nghiệm tuổi thơ trong quá trình hình thành bản thân.

Mối Quan Hệ Giữa Ái Kỷ và Các Yếu Tố Nuôi Dạy Con

Phân Tích Dữ Liệu và Phát Hiện Quan Trọng

Khi dữ liệu được phân tích bằng phương pháp SEM (Mô hình Phương trình Cấu trúc), các nhà nghiên cứu đã tìm kiếm mối liên hệ giữa những yếu tố của mẹ và cha đối với tính cách ái kỷ ngông cuồng và ái kỷ nhạy cảm.

Mối Liên Hệ Giữa Ái Kỷ và Các Yếu Tố Nuôi Dạy

Source: Schie et al, 2020

Phát hiện

Mặc dù có sự khác biệt giữa tác động của mẹ và cha, việc bảo vệ quá mức là yếu tố chung dẫn đến cả ái kỷ ngông cuồng lẫn nhạy cảm, ngay cả khi các yếu tố khác được giữ cố định. Kết quả này đồng tình với nghiên cứu trước đó rằng bảo vệ con quá mức có liên quan đến sự phát triển tính cách ái kỷ ở thanh niên. Trong khi cả cha và mẹ đều có vai trò, tác động của mẹ nhìn chung lớn hơn.

Đáng chú ý, sự đánh giá quá mức của mẹ có mối liên hệ mạnh với tính cách ái kỷ ngông cuồng. Trong khi đó, sự đánh giá quá mức của cha chỉ dẫn đến ái kỷ ngông cuồng khi người tham gia báo cáo rằng cha ít quan tâm và quá khoan dung. Ngược lại, sự quan tâm đi kèm với kỷ luật của người cha có thể giúp giảm thiểu tính ngông cuồng do sự tâng bốc từ cha.

Trong khi sự khoan dung của cha có liên quan phần nào với ái kỷ ngông cuồng, sự khoan dung của mẹ lại gắn liền với tính cách ái kỷ nhạy cảm. Tính cách ái kỷ nhạy cảm cũng có liên quan đến những trải nghiệm bị lạm dụng và bỏ mặc từ mẹ.

Với cha, yếu tố lạm dụng và bỏ mặc không có vai trò đáng kể trong mẫu nghiên cứu này, ngoài tác động bảo vệ của việc nuôi dạy yêu thương trong việc hạn chế tính cách ngông cuồng. Đây là một phát hiện thú vị vì trong quá trình phát triển, lạm dụng và bỏ mặc có thể liên quan đến các vấn đề về tính cách khác ngoài ái kỷ, đặc biệt là Rối loạn Nhân cách Ranh giới.

Nghiên cứu này giúp ta hiểu rõ hơn về cách mà những yếu tố nuôi dạy từ mẹ và cha có thể góp phần vào sự hình thành tính cách ái kỷ khác nhau, từ đó cung cấp những gợi ý quan trọng cho việc giáo dục và nuôi dạy con cái.

Cân Nhắc Thêm

Nghiên cứu này nêu bật hai phát hiện chính: Thứ nhất, việc bảo bọc quá mức có liên quan đến chứng ái kỷ bệnh lý, bao gồm cả kiểu ái kỷ phô trương và ái kỷ dễ bị tổn thương. Thứ hai, giống như các nghiên cứu trước đây, tính cách và cách nuôi dạy của mẹ thường có ảnh hưởng lớn hơn, trung bình, so với cha. Tuy nhiên, sự khác biệt giữa giới tính này sâu sắc hơn bề ngoài.

Ảnh hưởng từ phía mẹ có thể không chỉ xuất phát từ mối liên kết tự nhiên giữa mẹ và con, mà còn phụ thuộc vào việc ai là người chăm sóc chính, không kể đến giới tính. Dù xã hội ngày nay đã có nhiều đổi thay, phụ nữ vẫn thường giữ vai trò chăm sóc chính, và những yếu tố như sự xã hội hóa và các chuẩn mực giới cũng góp phần vào điều này. Nói cách khác, các ông bố “phi truyền thống” – những người làm việc ít hơn và dành nhiều thời gian hơn để chăm sóc con cái – có xu hướng nhạy cảm hơn trong các hoạt động vui chơi và hưởng thụ cuộc sống hôn nhân gần gũi hơn (NICHD, 2000).

Tương tự, một nghiên cứu vào năm 2014 cho thấy những người cha dành nhiều thời gian chăm con cũng có sự thay đổi về hoạt động não bộ và hệ nội tiết, với não bộ của nam và nữ dần hội tụ vào “mạng lưới thần kinh chăm sóc cha mẹ”. Dù vậy, tính cách và cách cư xử của người chăm sóc chính vẫn có ảnh hưởng mạnh mẽ đến sự phát triển của ái kỷ so với người chăm sóc thứ yếu.

An Toàn Quá Có Thực Sự An Toàn?

Sự bảo bọc quá mức đôi khi lại cản trở sự trưởng thành, khiến trẻ mất cơ hội học từ thất bại và rèn luyện bản lĩnh, và rồi sốc nặng khi bước ra thế giới “thực”, nơi chẳng phải ai cũng quan tâm hay chiều chuộng.

Thật vậy, nghiên cứu trước đây chỉ ra rằng việc dỗ dành, thỏa mãn mọi lo âu của trẻ khiến chúng không học được cách đối mặt với căng thẳng và bất định, những yếu tố dễ dẫn đến nhiều vấn đề khi trưởng thành.

Tương tự, việc đề cao và nuông chiều quá mức cũng làm suy yếu khả năng thích nghi. Nhận lời khen mà không phải nỗ lực dẫn đến cách nhìn sai lệch về cuộc sống, không hiểu đúng mối liên hệ giữa công sức và thành quả, và thiếu kỹ năng đặt ra ranh giới trong các tình huống trưởng thành. Học những kỹ năng này khi vào ký túc xá đại học, không có sự hướng dẫn, chỉ càng khiến tình hình tồi tệ hơn.

Sự lạm dụng hay đối xử tệ hại từ người chăm sóc càng khiến tác động của cách nuôi dạy trở nên tiêu cực, dẫn đến cảm giác dễ bị tổn thương trong các mối quan hệ. Điều này đặc biệt nghiêm trọng và đáng buồn khi nỗi đau đến từ người thân thiết nhất – khiến cảm giác không an toàn bị bồi thêm bởi sự phản bội và mất lòng tin. Những khó khăn này còn có thể “di truyền” qua nhiều thế hệ, ảnh hưởng tiêu cực đến việc làm cha mẹ, như làm suy yếu khả năng phản tư – một kỹ năng sống quan trọng, nhất là với các bà mẹ từng trải qua sang chấn.

Nuôi Dạy Con Cái

Nghiên cứu này khẳng định điều mà nhiều người vốn đã tin: nuôi dạy những đứa trẻ mạnh mẽ, tự tin, có khả năng đối mặt với một thế giới ngày càng phức tạp và đòi hỏi sự tập trung cao độ đòi hỏi sự kết hợp giữa lòng nhân ái và sự nghiêm khắc. Cha mẹ cần khả năng chịu đựng những lo lắng và bất định – phải đối diện với những “con ma” của chính mình – trong khi khuyến khích con cái biết chấp nhận rủi ro phù hợp và cân bằng giữa lời khen xứng đáng với những phản hồi thẳng thắn, hữu ích.

Áp dụng cách nuôi dạy này lại càng phức tạp hơn khi nhiều gia đình, trường học và cả văn hóa xã hội lại cổ súy các giá trị ái kỷ như bảo bọc quá mức, đề cao quá đáng, dễ dãi, và đôi khi là sự vô tâm.

Nguồn: How Parents Can Turn Their Kids Into Narcissists/Psychology Today