Chán đời để sống

Sự "vô cảm" của Gibson

Cứ hai lần một ngày, kéo dài tổng cộng 19 tháng trong suốt những năm 1920, Edward H Gibson, một nghệ sĩ tạp kỹ người Mỹ sẽ lên sân khấu và biểu diễn một màn bất chấp sinh tử. Người đàn ông được mệnh danh là "Người gối ghim" sẽ yêu cầu một khán giả bất kỳ cầm 50-60 đinh ghim găm vào bất kỳ vị trí nào trên cơ thể ông ta, trừ bụng và háng.

Một lần, Gibson vô tình bị bỏng bếp ga và không cảm thấy gì ngoài mùi cháy khét lẹt từ làn da, thứ duy nhất thông báo cho cơ thể ông biết tình hình đang diễn ra. Ngoài những cơn đau đầu hiếm hoi, ông khẳng định rằng mình chưa từng biết đau là gì. Không phải khi ông tự phang đầu gối mình bằng một chiếc rìu. Không phải khi ông tự bắn xuyên qua ngón trỏ trái của mình 22 viên đạn súng ngắn trong suốt cuộc đời mình. Hay là khi trong một cơn tức giận, ông tự làm mình gãy mũi bằng một cú dập lên đàn piano.

Gibson không phải một người bình thường, nhưng cũng không phải một siêu nhân. Ông bị mắc một loại rối loạn hiếm gặp và rất ít được biết đến: chứng mất cảm giác đau bẩm sinh. Những người mắc chứng này thường trải qua một cuộc đời khó khăn, nguy hiểm và thậm chí ngắn ngủi đến bi thảm. Các tài liệu y khoa mô tả rất nhiều cá nhân giống như Gibson, bị thương nặng, với những vết rách, bầm tím, gãy xương, bỏng… mà không cảm thấy gì. Sự vắng mặt của nỗi đau khiến chúng ta bất cẩn. Rất ít người trong chúng ta thích nó, nhưng đau đớn thực sự giúp chúng ta vượt qua rắc rối. 

Đau đớn cũng không phải trải nghiệm khó chịu duy nhất mà con người phải chịu đựng. Sự buồn chán thì sao? Liệu nó có thể phục vụ một số mục đích hữu ích? Triết gia Bertrand Russell và nhà phân tâm học Adam Phillips đều đề cao tầm quan trọng của khả năng chịu đựng nó. Russell khẳng định rằng năng lực chống lại sự buồn chán là "điều cần thiết để có một cuộc sống hạnh phúc", trong khi Phillips cho rằng nó có ý nghĩa quan trọng trong sự phát triển của trẻ em. Friedrich Nietzshe nhận ra sức mạnh sáng tạo trong nỗi buồn và tìm thấy giá trị trong mối quan hệ của nó với nghệ thuật. Susan Sontag cũng thế. Trong một đoạn nhật ký, bà viết rằng những thứ thú vị nhất trong thời đại của bà đều xuất phát từ sự nhàm chán: "Jasper Johns thật buồn tẻ. Beckett thật buồn tẻ, Robbe-Grillet cũng buồn tẻ. Vân vân. Có thể nghệ thuật bây giờ phải buồn tẻ thế".

Martin Heidegger cho rằng những bài học về bản thể của chúng ta có thể được dạy từ một ông thầy đặc biệt: sự chán nản sâu sắc. Và nhà thơ Joseph Brodsky, có thể xem như người ủng hộ tiêu biểu về tác dụng của sự buồn chán, đề cao khả năng thúc đẩy hiện sinh của nó. Trong bài phát biểu khai giảng năm 1989 tại Đại học Dartmouth, ông đã gọi sự buồn chán là 'cửa sổ thời gian vô tận', nói về khả năng đưa sự hiện hữu của chúng ta vào các viễn cảnh, để chứng minh cho chúng ta thấy sự hữu hạn và thực sự là vô ích trong những hành động của chúng ta.

Họ đều đúng khi đề cao sự buồn chán. Tuy nhiên, họ đã bỏ qua một đặc tính quan trọng nhất của nó. Sự buồn chán có thể là quý giá, nhưng chẳng có gì hay khi cảm thấy chán. Sự khó chịu của nó không phải là tưởng tượng, và đặc tính chủ quan này của nó chẳng có gì đáng để tôn vinh. Chúng ta nên biết ơn nó–và tránh nó giống như dịch bệnh.

Giá trị của đau đớn

Nhưng bỏ qua sự khó chịu của nó, cảm giác đau khổ có giá trị lớn. Nó không chỉ là một cơ chế phát tín hiệu báo động đáng tin cậy, thông báo cho chúng ta về những tác hại lên cơ thể chúng ta. Nó cũng thúc đẩy chúng ta thay đổi hành vi, thực hiện các biện pháp phòng vệ để bảo vệ chính mình. Nếu không có nó, chúng ta sẽ không biết gì về những vết thương của mình, và có lẽ khá thờ ơ với chúng ngay cả khi đã chú ý đến chúng.

Bây giờ, hãy tưởng tượng một cuộc sống không hề có sự nhàm chán. Thoạt qua, nhiều người trong chúng ta có thể nhìn thấy một viễn cảnh đáng mơ ước, thậm chí là lý tưởng. Nhưng hãy cân nhắc kỹ hơn. Chúng ta không nói về một cuộc sống không có những tình huống nhàm chán. Một người như nhân vật Gibson ở đầu bài viết chỉ không bị đau đơn giản vì anh ta không thể trải nghiệm nó, nhưng cuộc sống thì luôn ẩn chứa những điều nguy hiểm và có hại. Tương tự, cuộc sống của một người không thể trải qua cảm giác buồn chán, nếu có, đơn giản chỉ vì chủ thể của đời sống kiểu này không thể tiếp cận trải nghiệm buồn chán, và đây là một viễn cảnh tiêu cực. Nếu chúng ta không có khả năng chán nản, có vẻ như bất kỳ tình huống nào–bất kể nó có tầm thường, vô vị hay buồn tẻ đến đâu–cũng sẽ không tạo ra cảm giác chán trong ta. Không ngáp ngủ khi phải nghe đi nghe lại những bài giảng nhạt nhẽo. Không bồn chồn trong những cuộc chờ đợi tưởng như vô tận. Tuy nhiên, một số tình huống nên khiến chúng ta cảm thấy buồn chán.  

Thông thường, sự chán nản nảy sinh do nhận thức về trạng thái không phù hợp: một khoảng cách giữa nhu cầu về sự kích thích và sự sẵn có của việc đáp ứng. Chúng ta muốn một thứ mà đơn giản là đang không ở đó, không sẵn sàng để đáp ứng ta. Buồn chán là nhận thức của chúng ta về sự trống vắng đó. Trong các hoạt động đơn điệu, chúng ta cảm thấy chán vì chúng ta muốn có nhiều hơn những gì ta có thể tìm thấy. Trong những tình huống quen thuộc, chúng ta cảm thấy chán vì thèm muốn sự mới lạ, nhưng không được thỏa mãn. Và khi tham gia vào những công việc bị bắt buộc, chúng ta thấy chán vì muốn làm điều gì đó khác với những gì đang buộc phải làm. Nếu sự buồn chán bắt nguồn từ mong muốn chưa được thỏa mãn, thì để giảm bớt cảm giác chán, chúng ta cần phải thỏa mãn ước ao ấy. Nói cách khác, để thoát khỏi buồn chán, ta cần tìm kiếm những hoạt động có vẻ phù hợp với mong muốn của mình. 

Hãy coi sự buồn chán cũng như một hệ thống báo động từ bên trong. Khi nó lên tiếng, nó đang nói với chúng ta điều gì đó. Nó báo hiệu sự hiện diện của một tình huống không thỏa mãn. Nhưng nó cũng là một báo động được trang bị cùng với một cú sốc. Trải nghiệm tiêu cực và đáng ghét của chán nản thúc đẩy chúng ta theo đuổi một cảnh huống khác, một tình huống có vẻ có ý nghĩa với cuộc đời ta hơn, hoặc thú vị hơn, giống như một cơn đau nhói ngăn chặn chúng ta không lấy ghim găm bừa bãi vào cơ thể mình.

Khi cảm thấy buồn chán, các tình huống mà ta thường cảm thấy mình xa lạ, lìa xa khỏi những sở thích và dự án của chúng ta. Chúng trở nên thiếu ý nghĩa với bản thân ta, làm ta bất an và bồn chồn. Tâm trí chúng ta đi lang thang. Nhận ra điều này, chúng ta lập ra một danh sách các mục tiêu thay thế. Ngay cả nhận thức về thời gian lúc này cũng thay đổi. Vào khoảnh khắc chán nản, nó dường như kéo dài lê thê. Chúng ta muốn thoát khỏi sự kìm kẹp khó chịu này của nỗi buồn chán. Khi những sứ mệnh mà chúng ta đang thực hiện mất đi vẻ hào nhoáng, sự nhàm chán thúc đẩy việc theo đuổi các mục tiêu thay thế các đặc điểm khiến chúng ta thất vọng.

Động lực để sống

Điều này được gọi là động lực hình dung (motivational picture) của sự buồn chán. Nó được hỗ trợ bởi các lý thuyết tâm lý học gần đây, (ví dụ, nghiên cứu của John Eastwood ở Đại học York, Toronto, Shane Bench ở Đại học bang Washington và Heather Lench ở Đại học Texas A & M, cũng như Wijnand van Tilburg tại Đại học Southampton và Eric Igou tại đại học Limerick). Nhưng nó cũng phù hợp với những câu chuyện hiện tượng học của cảm xúc.  Những câu chuyện đó coi những trải nghiệm cảm xúc của chúng ta là những tiết lộ về giá trị của chúng ta. Cảm xúc mở ra thế giới trước mắt chúng ta và tạo ra sự tràn đầy ý nghĩa. Chúng là những cách mà chúng ta hòa hợp với sự tồn tại xã hội, con người thực tế của ta. Chúng cung cấp cho ta một tiền-nhận-thức về những gì quan trọng với chúng ta, định hướng ta tới các khả năng hiện sinh–tức là, những cách hành động và cách sống trên đời–kêu gọi chúng ta hành động.  

Cơ chế báo động nội tâm của sự chán nản rất ăn khớp với sơ đồ hiện tượng học này. Sự nhàm chán cuốn chúng ta vào những chi tiết của cảnh huống mà qua đó chúng ta nhận thấy chính mình. Nó cảnh báo liên tục với ta về cách mà sự tham gia vào hiện tại của ta không làm ta hài lòng. Nó phác thảo các hướng hành động thay thế. Người ta có thể đòi hỏi gì hơn từ một trải nghiệm cảm xúc? Nếu chức năng của sự buồn chán có thể được triển khai trong một ứng dụng trên điện thoại, có lẽ sẽ không ít người trả tiền để sử dụng nó.

Tuy nhiên, phần lớn các tác phẩm văn học và triết học kinh điển đều vẽ lên một bức tranh u ám về sự chán nản, hơn là nhấn mạnh vào lô-gích trong sự hiện diện của nó. Khi nói về buồn chán, người ta thường coi nó như một trạng thái tâm lý tầm thường, thoáng qua, không mấy thiện cảm. Nhưng người ta cũng có thể nói về thiên hướng trải nghiệm sự buồn chán trong một loạt cảnh huống–cái mà các nhà tâm lý học gọi là ‘khuynh hướng buồn chán’ (boredom proneness)

Cái sau không phải chuyện vặt vãnh; nó có nghĩa là thường xuyên trải qua cảm giác chán nản, trong nhiều cảnh huống khác nhau, ngay cả trong những cảnh huống mà phần lớn chúng ta xem là ý nghĩa và thú vị. Cảm giác buồn chán thường xuyên và bất kể trong tình huống nào như thế là trải nghiệm thế giới một cách lạnh lùng và tách biệt: tất thảy tình huống, mục tiêu, dự án bất kỳ nào đều không thu hút bạn, giữ khoảng cách với bạn và không thực sự là của bạn. Không ngạc nhiên khi xu hướng- buồn chán này có tương quan một số tác hại nghiêm trọng, thậm chí đe dọa tính mạng, có hại về mặt thể chất, tâm lý và xã hội. Nó xứng đáng nhận được sự quan tâm. Tuy nhiên, chúng ta cần phân biệt rõ ràng với trải nghiệm thực tế của sự chán nản. Không phải ai trải qua cảm giác chán đều có xu hướng buồn chán, cũng như không phải ai bị đau đều thành đau mãn tính.

Nếu cảm giác đau (thường thấy nhất) là một chỉ báo của sự tổn thương, thì khi ấy cảm giác buồn chán là một chỉ báo cho thấy chúng ta đang tham gia vào một việc gì đó không phù hợp với những kế hoạch của chúng ta. Và nếu cảm giác đau đớn thúc đẩy ta thay đổi hành vi để tự bảo vệ bản thân, thì cảm giác buồn chán như đã nói, thúc đẩy chúng ta tìm việc gì đó khác để làm, một việc gì đó không nhàm chán. Buồn chán thúc đẩy chúng ta làm điều gì đó khác, mà không nhất thiết phải cho chúng ta biết nên làm gì. Nó có thể vận chuyển chúng ta từ trạng thái tâm lý này sang trạng thái khác. 

Vì vậy, khi lần tới cơn buồn chán đánh bại bạn, tốt hơn là bạn đừng phớt lờ nó. Tốt nhất là đừng che giấu nó bằng chiếc điện thoại thông minh của bạn. Sự buồn chán có thể đang cố gắng báo cho bạn điều gì đó. Xét cho cùng thì, bạn thường xuyên lờ tịt nỗi đau của mình ra sao? Bạn thường xuyên chữa trị nó bằng chiếc điện thoại của mình như thế nào? 

Người dịch: Ban Cầm  - theo http://antgct.cand.com.vn/Nhan-dam/Chan-doi-de-song-616089/ 

Nguồn: https://aeon.co/essays/life-without-boredom-would-be-a-nightmare