Cơn giận có phải được tiến hoá để khiến ta hạnh phúc?

Những điểm chính:

• Thuyết hiệu chỉnh (recalibration) về cơn giận cho rằng giận dữ không đơn thuần là một sức mạnh hủy diệt, mà là một cơ chế thích nghi xã hội.
• Trong mô hình này, giận dữ được xem như tín hiệu điều chỉnh, báo hiệu rằng đã đến lúc cần hành động để khôi phục trật tự.
• Giận dữ là công cụ chiến lược giúp con người thương lượng vị trí trong xã hội và khẳng định ranh giới cá nhân.

Giận dữ thường bị xem là một cảm xúc tiêu cực, bởi người ta dễ liên tưởng đến bạo lực, thù hằn và mất kiểm soát. Thế nhưng, một số nhà tâm lý học đang cố gắng soi rọi cảm xúc phức tạp này dưới một góc nhìn mới mẻ và toàn diện hơn: thuyết hiệu chỉnh của giận dữ. Cách tiếp cận này nhấn mạnh vai trò thích nghi mạnh mẽ của cơn giận và tầm ảnh hưởng sâu sắc của nó lên hành vi con người.

Thuyết hiệu chỉnh của giận dữ

Theo thuyết này, giận dữ có vai trò tiến hoá, nó giúp con người đứng lên trước những bất công và những vi phạm chuẩn mực xã hội. Giận dữ chính là chiếc chuông báo động, phát tín hiệu rằng một mục tiêu hay kỳ vọng nào đó đang bị đe dọa và cần được điều chỉnh lại.

Cốt lõi của lý thuyết này là quan điểm: giận dữ không phải là thứ cần dập tắt, mà là một công cụ chiến lược mà con người có thể sử dụng để xác lập vị thế xã hội, giữ vững ranh giới cá nhân và bảo vệ lợi ích của mình. Cơn giận, từ góc nhìn tiến hoá, là một phản ứng mang tính thích nghi, giúp tăng khả năng sống sót và duy trì nòi giống. Khi giận dữ bùng lên, cơ thể và tâm trí được huy động tối đa nguồn lực để con người có thể đối mặt và vượt qua những thử thách quanh mình.

Giận dữ và các thể chế xã hội

Nghiên cứu gần đây đã đào sâu vào cấu trúc tính toán của cảm xúc giận dữ, đặc biệt là mối tương quan giữa cảm xúc nguyên thuỷ này với hệ thống pháp luật phương Tây. Phân tích cho thấy có sự tương đồng rõ rệt giữa cơ chế của cơn giận và cách vận hành của hệ thống công lý hình sự. Dựa trên giả thuyết tiến hoá, các tác giả cho rằng cảm xúc như thù hận có thể góp phần lý giải vì sao một số hệ thống pháp lý lại thất bại. Họ kết luận: “Các thể chế xã hội chỉ có thể thành công nếu đủ tương thích với bản chất con người.”

Source: Keira Burton/Pexels

Độ nhạy hiệu chỉnh: Khi nào con người nổi giận?

Một trong những điểm then chốt của thuyết hiệu chỉnh là khái niệm "độ nhạy hiệu chỉnh" tức là ngưỡng chịu đựng khác nhau của từng người trước những bất công. Có người chỉ cần một va chạm nhỏ đã thấy bức xúc, trong khi người khác chỉ nổi giận khi đối mặt với sự bất công nghiêm trọng. Sự khác biệt này phần nào được lý giải bởi yếu tố di truyền, trải nghiệm sống và nền tảng văn hoá mà người đó lớn lên.

Thuyết hiệu chỉnh nhấn mạnh tầm quan trọng của ngữ cảnh xã hội trong việc hình thành và biểu hiện cơn giận. Chuẩn mực văn hoá và kỳ vọng xã hội có ảnh hưởng mạnh mẽ đến việc đánh giá hành vi nào là biểu hiện giận dữ chấp nhận được, hành vi nào thì bị xem là thiếu kiểm soát. Ở một số nền văn hoá, thể hiện giận dữ được coi là sự mạnh mẽ và bản lĩnh. Trong khi ở nơi khác, đó lại là dấu hiệu của yếu đuối hay thiếu tự chủ.

Cơn giận không chỉ là chuyện cá nhân mà còn là một ngôn ngữ xã hội. Nó có thể truyền đi thông điệp rõ ràng: “Có ai đó đã vượt quá giới hạn” hay “Một chuẩn mực nào đó đã bị xâm phạm.” Chính nhờ vậy, giận dữ có thể giúp củng cố sự công bằng, tăng cường hợp tác và ngăn chặn sự lợi dụng giữa người với người.

Mặt tối của cơn giận và cách đối diện

Dù mang chức năng thích nghi rõ rệt, giận dữ vẫn có thể gây ra nhiều hậu quả tiêu cực nếu bị lạm dụng hoặc kiểm soát kém. Giận dữ mất kiểm soát có thể dẫn đến bạo lực, xung đột và rạn nứt các mối quan hệ, từ đó phá vỡ sự hòa hợp và gắn kết trong cộng đồng.

Vì vậy, điều quan trọng là học cách quản lý cơn giận một cách lành mạnh, hướng nó về phía những hành động tích cực để giải quyết vấn đề.

Một chiến lược hiệu quả là tái cấu trúc nhận thức, tức là thay đổi cách ta nhìn nhận và diễn giải tình huống gây tức giận. Khi nhìn mọi việc với góc nhìn khách quan và lý trí hơn, cường độ giận sẽ giảm đi, và ta có thể phản ứng một cách điềm tĩnh hơn. Bên cạnh đó, kỹ năng giao tiếp như lắng nghe tích cực và biểu đạt quyết đoán cũng giúp ta thể hiện cảm xúc giận dữ một cách rõ ràng mà không gây tổn thương cho người khác.

Ngoài ra, thiền định, hít thở sâu, và thực hành chánh niệm là những công cụ hữu ích giúp ta tăng khả năng nhận diện cảm xúc và kiểm soát bản thân. Khi nhận ra những dấu hiệu ban đầu của cơn giận, ta có thể tạm dừng, hít một hơi thật sâu, và chọn cách phản ứng phù hợp hơn thay vì để cảm xúc cuốn đi.

Kết luận

Thuyết hiệu chỉnh của cơn giận mở ra một góc nhìn mới mẻ và sâu sắc về cảm xúc này. Khi hiểu rằng giận dữ là một cơ chế cảnh báo để kêu gọi hành động đúng đắn, ta sẽ nhận ra vai trò thiết yếu của nó trong hành vi và tương tác xã hội. Nếu biết cách quản lý và thể hiện giận dữ một cách thông minh, ta có thể dùng sức mạnh của nó để khẳng định ranh giới, thúc đẩy công bằng, và vun đắp các mối quan hệ tích cực.

Hiểu sâu hơn về cơn giận thay vì né tránh hay đàn áp nó cũng là một bước tiến trên hành trình trưởng thành về cảm xúc. Và chính điều đó có thể góp phần nuôi dưỡng một xã hội nhân ái, thấu hiểu và hài hoà hơn. 

Tác giả: Kevin Bennett PhD 

Tài liệu tham khảo:

Bennett, K. (2017). Adaptive function of aggression. In Zeigler-Hill, V., & Shackelford, T.K. (Eds.), Encyclopedia of Personality and Individual Differences. Springer International Publishing AG. https://doi.org/10.1007/978-3-319-28099-8_1597-1

Sell, A. & Sznycer, D. (2023). Societal institutions echo evolved human nature: An analysis of the Western criminal justice system and its relation to anger, Evolution and Human Behavior, 44:3, 210-221. https://doi.org/10.1016/j.evolhumbehav.2023.01.007

Sell, A. N. (2011). The recalibrational theory and violent anger, Aggression and Violent Behavior, 16 (5), 381-389. https://doi.org/10.1016/j.avb.2011.04.013

Nguồn: Did Anger Evolve to Make Us Happy? | Psychology Today