Entropy: Tại sao đời luôn phức tạp hơn ta tưởng

Định luật Murphy phát biểu: “Bất kỳ thứ gì có thể trở nên tồi tệ, thì sẽ trở nên tồi tệ.” (Anything that can go wrong, will go wrong.)

Lời tuyên bố hàm súc này ám chỉ tới xu hướng đáng buồn trong đời: gây rắc rối và làm mọi thứ trở nên khó khăn. Vấn đề dường như phát sinh một cách tự nhiên trên chính bản thân chúng, trong khi giải pháp luôn đòi hỏi sự quan tâm, năng lượng và công sức của chúng ta. Đời có vẻ chẳng bao giờ diễn ra theo ý ta. Nếu có, nó sẽ trở nên phức tạp hơn và dần dần rơi vào hỗn loạn thay vì duy trì tính đơn giản và hệ thống.

Tại sao vậy?

Định luật Murphy chỉ là là câu châm ngôn phổ thông người đời quăng ra trong cuộc trò chuyện, nhưng nó liên quan đến một trong những lực lượng lớn nhất vũ trụ. Lực lượng này là căn bản để thế giới chúng ta hoạt động và nó thấm nhuần gần như mọi nỗ lực chúng ta theo đuổi. Nó dẫn dắt nhiều vấn đề chúng ta đối mặt và đưa tới hỗn loạn. Nó là lực lượng chi phối cuộc đời mọi con người: Entropy.

Entropy là gì và tại sao nó gây ra chuyện này?

Entropy là gì? Đây là một cách đơn giản để nghĩ về nó:

Hãy tưởng tượng bạn lấy một hộp chứa các mảnh xếp hình và đổ chúng ra bàn. Theo lý thuyết, có khả năng các mảnh xếp hình này rơi vào đúng vị trí hoàn hảo, tạo ra lời giải chính xác cho câu đố xếp hình khi bạn đổ chúng ra khỏi hộp. Nhưng trong thực tế, điều đó không bao giờ xảy ra.

Tại sao?

Rất đơn giản, vì tỉ lệ thất bại chống lại nó một cách áp đảo. Mỗi một mẩu xếp hình phải rơi vào đúng chỗ của nó để tạo lời giải hoàn chỉnh. Chỉ có một trạng thái để mỗi mẩu xếp hình rơi vào đúng chỗ, nhưng gần như có vô hạn trạng thái để chúng sai lệch vị trí. Về mặt toán học mà nói, một kết quả đầu ra như vậy là vô cùng khó xảy ra một cách ngẫu nhiên.

Tương tự, nếu bạn xây dựng một lâu đài cát trên bãi biển và quay trở lại vài ngày sau, nó sẽ không còn đó nữa. Chỉ có một sự kết hợp các hạt cát để tạo thành lâu đài cát giống như cái của bạn. Trong khi đó, có một số lượng gần như vô hạn các cách kết hợp không giống như thế.

Một lần nữa, về lý thuyết, sóng và gió có thể di chuyển cát xung quanh và tạo ra hình dáng lâu đài cát của bạn. Nhưng trong thực tế, điều đó không bao giờ xảy ra. Về mặt thiên văn học, xác suất chủ yếu tập trung làm cát phân tán theo cụm ngẫu nhiên.

Những ví dụ đơn giản này giúp bạn nắm bắt được bản chất của entropy. Entropy là một thước đo của sự hỗn loạn. Và luôn có nhiều biến thể hỗn loạn vượt xa với những thứ có trật tự.

Tại sao entropy trở thành vấn đề trong cuộc sống của chúng ta?

Đây là điều trọng điểm về entropy: nó luôn luôn gia tăng theo thời gian.

Đó là xu hướng tự nhiên của những thứ mất trật tự. Để nó hoạt động theo ý muốn của chính chúng, cuộc sống sẽ luôn kém tính cấu trúc hơn. Những lâu đài cát sẽ bị cuốn trôi. Cỏ dại tràn ngập khu vườn. Di tích cổ sụp đổ. Xe cộ bắt đầu gỉ sét. Mọi người dần già đi. Khi đủ thời gian, ngay cả núi non cũng xói mòn và các vách đá sắc nhọn của nó cũng thành tròn. Xu hướng tất yếu là mọi thứ đều dần kém tổ chức hơn.

Điều này được gọi là Định luật thứ hai của Nhiệt động lực học. Nó là một trong những khái niệm cơ bản của hóa học và một trong những qui luật cơ bản của vũ trụ. Định Luật thứ hai của Nhiệt động lực học phát biểu rằng entropy của một hệ thống đóng sẽ không bao giờ giảm.

Nhà khoa học vĩ đại người Anh Arthur Eddington đã tuyên bố: “Tôi nghĩ rằng qui luật nói về entropy luôn tăng giữ vị trí tối cao trong các qui luật của Tự nhiên. Nếu ai đó chỉ ra cho bạn lý thuyết vũ trụ yêu thích của bạn bất đồng với phương trình Maxwell – thế thì càng tệ hơn cho phương trình Maxwell. Nếu sự bất đồng ấy được xác nhận bằng quan sát thực nghiệm – phải, các nhà thực nghiệm thi thoảng cũng làm những thứ gây băn khoăn. Và nếu lý thuyết của bạn được xác nhận chống lại Định luật thứ hai Nhiệt động lực học, bạn chả còn hy vọng gì nữa; chả còn gì ngoài sụp đổ trong sỉ nhục lớn lao nhất.”

Về lâu dài, không gì thoát khỏi định luật thứ hai Nhiệt động lực học. Lực tác động của entropy không ngừng nghỉ. Mọi thứ đều tan rã. Hỗn loạn cứ thế tăng lên.

Nếu không nỗ lực, cuộc sống sẽ dần mất trật tự

Trước khi bạn kịp chán nản, có một tin tốt.

Bạn có thể chiến đấu chống lại lực tác động của entropy. Bạn có thể giải quyết một bài toán xếp hình với các mẩu ghép tán loạn. Bạn có thể kéo cỏ dại ra khỏi khu vườn. Bạn có thể dọn dẹp một căn phòng lộn xộn. Bạn có thể tổ chức các cá nhân thành một đội ngũ gắn kết.

Nhưng vì vũ trụ có xu hướng tự nhiên trượt về hướng hỗn loạn, bạn phải tiêu tốn năng lượng để tạo ra sự ổn định, tính cấu trúc và đơn giản. Các mối quan hệ thành công đòi hỏi sự quan tâm và chú ý. Những ngôi nhà thành công cần dọn dẹp và bảo dưỡng. Các đội ngũ thành công đòi hỏi phải có giao tiếp và hợp tác. Không bỏ ra công sức, mọi thứ sẽ tan rã.

Quan điểm sâu sắc này – khi cho rằng hỗn loạn có khuynh hướng tự nhiên tăng theo thời gian và chúng ta có thể chống lại khuynh hướng đó bằng cách dùng năng lượng – cho thấy mục đích cốt lõi của cuộc sống. Chúng ta phải nỗ lực để tạo ra các dạng trật tự hữu dụng đủ mạnh để chịu được tác động không ngừng nghỉ của entropy.

“Mục đích tối hậu của sự sống, trí tuệ và tranh đấu của loài người: điều phối năng lượng và thông tin chống lại cơn thủy triều entropy, đào ra nơi trú ngụ theo trật tự có lợi.” – Steven Pinker

Duy trì tổ chức khi đối mặt với hỗn loạn không hề dễ dàng. Theo lời Yvon Chouinard, nhà sáng lập Patagonia: “Điều khó nhất trên đời là đơn giản hóa cuộc sống của bạn vì mọi thứ đều đang kéo bạn vào tình trạng càng ngày càng phức tạp hơn.”

Entropy luôn tự gia tăng. Cách duy nhất làm mọi thứ trật tự trở lại là thêm năng lượng. Trật tự đòi hỏi nỗ lực.

Entropy trong cuộc sống hằng ngày

Entropy giúp giải thích nhiều bí ẩn và trải nghiệm trong cuộc sống hằng ngày.

Ví dụ:

Tại sao đời thú vị?

Hãy xem xét cơ thể con người.

Tập hợp các nguyên tử tạo nên cơ thể bạn có thể được sắp xếp theo vô số cách và gần như toàn bộ con số đó đều chẳng thể tạo ra dạng thức sống nào. Về mặt toán học, xác suất để không tạo ra bạn tuyệt đối áp đảo sự hiện diện của bạn. Bạn là một sự kết hợp các nguyên tử cực kỳ hiếm có khả năng xảy ra. Thế nhưng bạn đang ở đây. Điều này thực sự tuyệt vời.

Trong vũ trụ nơi entropy thống trị ngày lẫn đêm, sự hiện diện của sự sống với tổ chức, cấu trúc và độ ổn định như vậy quả là đáng kinh ngạc.

Tại sao nghệ thuật lại đẹp đẽ?

Entropy cung cấp lời giải thích hợp lý cho băn khoăn tại sao nghệ thuật và cái đẹp lại khiến người ta yêu thích về mặt thẩm mỹ đến vậy. Nghệ sĩ tạo ra một hình thức trật tự và đối xứng – thứ mà xác suất nó được sinh ra trong vũ trụ là ‘không bao giờ’. Nó là vô cùng hiếm hoi trong hệ thống các khả năng hùng vĩ. Số các kết hợp đẹp đẽ ít hơn rất nhiều so với toàn bộ các kết hợp. Tương tự, nhìn thấy một khuôn mặt đối xứng rất hiếm hoi và đẹp khi có quá nhiều cách để gương mặt bất đối xứng.

Vẻ đẹp là hiếm và khó có khả năng xuất hiện trong vũ trụ hỗn loạn này. Điều này cho chúng ta lý do chính đáng để bảo vệ nghệ thuật. Chúng ta nên bảo vệ và đối xử với nó như một cái gì đó thiêng liêng.

Tại sao hôn nhân lại khó khăn đến vậy?

Một trong những câu mở đầu nổi tiếng nhất trong văn chương đến từ tác phẩm Anna Karenina của Leo Tolstoy. Ông viết: “Các gia đình hạnh phúc đều giống nhau; mọi gia đình không hạnh phúc đều không hạnh phúc theo cách riêng của nó.”

Có nhiều cách để một cuộc hôn nhân có thể thất bại – căng thẳng tài chính, vấn đề nuôi dạy con cái, thông gia điên rồ, mâu thuẫn trong các giá trị cốt lõi, thiếu lòng tin, ngoại tình, v.v… Sự thiếu hụt một trong bất kỳ những cái đó có thể phá hỏng một gia đình.

Tuy nhiên để hạnh phúc, bạn cần có mức độ thành công nhất định trong mỗi cái trên. Vì thế, tất cả các gia đình hạnh phúc đều giống nhau vì tất cả đều có một cấu trúc tương tự. Hỗn loạn có thể xảy ra theo nhiều cách, nhưng trật tự thì chỉ có một số ít con đường.

Tại sao các cuộc đời tối ưu đều được thiết kế nên, chứ không phải được phát hiện ra?

Bạn có sự kết hợp giữa tài năng, kỹ năng và sở thích dành riêng cho bạn. Nhưng bạn cũng sống trong một xã hội và nền văn hóa rộng lớn không được thiết kế dành riêng cho các năng lực của mình bạn. Với những gì chúng ta biết về entropy, bạn nghĩ xác suất để môi trường bạn trưởng thành trong đó là môi trường tối ưu cho tài năng của bạn là bao nhiêu?

Hầu như không có khả năng đời sẽ mang tới cho bạn hoàn cảnh phù hợp hoàn hảo với các thế mạnh của bạn. Trong số tất cả những tình huống bạn có thể gặp phải, khả năng cực lớn bạn sẽ đối mặt với thứ không phục vụ cho tài năng của bạn.

Các nhà sinh vật học tiến hóa sử dụng thuật ngữ gọi là “điều kiện không phù hợp” để mô tả tình huống khi một tổ chức sống không phù hợp lắm với điều kiện nó đang đối mặt. Chúng ta có những cụm từ phổ biến cho điều kiện không phù hợp, kiểu như: “như cá không gặp nước”, “mang dao đi đấu súng”. Rõ ràng khi bạn ở trong điều kiện không phù hợp, sẽ khó khăn hơn nhiều để thành công, hiệu quả và thắng lợi.

Khả năng lớn là bạn sẽ phải đối mặt với điều kiện không phù hợp trong đời. Hoặc ít nhất, cuộc đời sẽ không phải tối ưu – có lẽ bạn không được trưởng thành trong nền văn hóa tối ưu dành riêng cho những sở thích của bạn, có lẽ bạn kiệt sức khi tham gia nhầm chủ đề, chơi nhầm môn thể thao, có lẽ bạn sinh nhầm thời đại. Khả năng bạn sống trong điều kiện không phù hợp sẽ lớn hơn nhiều khả năng bạn sống trong một môi trường phù hợp.

Biết được điều này, bạn cần phải tự mình thiết kế lối sống lý tưởng của riêng mình. Bạn phải biến điều kiện không phù hợp thành phù hợp. Các cuộc đời tối ưu được thiết kế nên, chứ không phải được phát hiện ra.

Định luật Murphy được áp dụng cho Vũ trụ

Cuối cùng, trở lại với định luật Murphy: “Bất cứ thứ gì có thể trở nên tồi tệ, thì đều trở nên tồi tệ.”

Entropy đưa ra lời giải thích hợp lý cho lý do tại sao định luật Murphy dường như xảy ra thường xuyên trong cuộc sống. Có nhiều thứ khiến mọi thứ trở nên tệ hơn là trở nên đúng đắn tốt đẹp. Khó khăn của đời không xảy ra do các hành tinh không thẳng hàng hay do một số lực lượng vũ trụ đang âm mưu chống lại bạn. Đơn giản vì entropy đang hoạt động. Như một nhà khoa học đã nói: “Entropy giống như Định luật Murphy áp dụng cho toàn bộ vũ trụ.”

Đời có vấn đề không phải lỗi tại ai hết. Đơn giản đó là một qui luật xác suất. Có nhiều trạng thái hỗn loạn và chỉ có một số ít trạng thái trật tự. Dù tỷ lệ xác suất đều chống lại chúng ta, nhưng điều quan trọng nhất, không phải cuộc sống luôn có vấn đề, mà là chúng ta đều có thể giải quyết toàn bộ chúng.

Tác giả: James Clear

Dịch bởi Cheryl Pham