Khoa học kỳ diệu về khoái cảm vượt xa dopamine

Khi bạn đã dành hơn hai thập kỷ để nghiên cứu khoa học thần kinh, bạn sẽ chú ý ngay khi lĩnh vực của mình bỗng trở thành đề tài phổ biến trong các cuộc trò chuyện thường ngày. Điều này phần lớn là tích cực—thật tuyệt khi mọi người quan tâm đến cách bộ não hoạt động. Nhưng cũng có mặt trái của nó: sự phổ biến đôi khi đi kèm với những hiểu lầm và đơn giản hóa quá mức một vấn đề vốn đã vô cùng phức tạp.

Lấy dopamine làm ví dụ. Đây là một trong vô số chất dẫn truyền thần kinh có mặt trong bộ não con người, đóng nhiều vai trò quan trọng khác nhau. Tuy nhiên, nếu chỉ dựa vào cách dopamine được nhắc đến trên các phương tiện truyền thông hiện nay, bạn có thể dễ dàng lầm tưởng rằng nó chỉ có một công dụng duy nhất: tạo ra khoái cảm và hạnh phúc.

“Hãy tăng cường dopamine của bạn theo cách này!”, “Bí quyết đơn giản giúp dòng dopamine chảy mạnh mẽ!”, “Xu hướng mới: Ăn kiêng dopamine!”, “Ứng dụng này hấp dẫn vì nó tác động đến hệ dopamine của bạn!”—đây chỉ là một vài trong vô số tiêu đề bài báo và bài viết trên mạng. Thông điệp chung từ những bài viết này rất rõ ràng: càng có nhiều dopamine trong não, bạn sẽ càng thấy vui vẻ và hạnh phúc hơn.

Photo by Nyani Quarmyne/Panos Pictures

Công bằng mà nói, việc mọi người ngày càng quan tâm đến cách bộ não vận hành không phải là điều xấu. Và đúng là dopamine đóng vai trò quan trọng trong quá trình chúng ta cảm nhận niềm vui.

Trải nghiệm khoái cảm—cảm giác dễ chịu, thích thú khi làm một điều gì đó—là kết quả của cái gọi là “hệ thống phần thưởng”, một mạng lưới nhỏ nhưng đóng vai trò cốt yếu nằm sâu trong não bộ. Và đúng như bạn có thể đoán, dopamine là chất dẫn truyền thần kinh chính giúp hệ thống này hoạt động, đến mức nó thường được gọi bằng cái tên “hệ thống phần thưởng dopamine”.

Vậy nếu dopamine có vai trò trung tâm trong việc tạo ra khoái cảm, và khoái cảm là một phần quan trọng của hạnh phúc, chẳng phải điều đó có nghĩa là cứ tăng dopamine lên thì ta sẽ cảm thấy hạnh phúc hơn sao?

Cách nhìn nhận này thoạt nghe có vẻ hợp lý. Nhưng đáng tiếc, logic ấy không đứng vững trước sự phức tạp vô cùng của bộ não con người. Thực tế, có vô số bằng chứng cho thấy rằng chỉ đơn giản “tăng dopamine” không đồng nghĩa với việc ta sẽ hạnh phúc hơn. Và một trong những bằng chứng rõ ràng nhất đến từ nghiên cứu về bệnh Parkinson.

Parkinson là một chứng rối loạn thoái hóa thần kinh xảy ra khi một vùng trong não giữa có tên là “chất đen” – nơi chịu trách nhiệm điều phối vận động cùng nhiều chức năng khác – bắt đầu suy yếu và chết dần. Cũng giống như hệ thống phần thưởng, dopamine đóng vai trò quan trọng trong hoạt động của chất đen. Chính vì vậy, phương pháp điều trị phổ biến nhất cho Parkinson là sử dụng thuốc levodopa, loại thuốc có tác dụng làm tăng lượng dopamine trong não, giúp giảm nhẹ các triệu chứng bệnh bằng cách bù đắp cho sự suy giảm hoạt động của chất đen.

Nói một cách đơn giản, levodopa giúp tăng trực tiếp dopamine trong não. Nếu dopamine thực sự là “chìa khóa vàng” của hạnh phúc, thì levodopa hẳn đã trở thành một trong những loại thuốc giải trí được săn lùng nhất trong lịch sử. Nhưng thực tế không phải vậy. Uống levodopa không mang lại cảm giác dễ chịu – thậm chí ngược lại. Đó là lý do tại sao những bệnh nhân Parkinson không sống trong trạng thái hưng phấn liên tục.

Rõ ràng, chỉ riêng dopamine không thể quyết định mức độ hạnh phúc của một người. Việc tăng dopamine một cách tràn lan không khiến ta cảm thấy vui hơn – nếu có, nó còn có thể làm ta tệ đi. Điều này không có nghĩa là dopamine không quan trọng đối với cảm giác hạnh phúc của con người, mà chỉ đơn giản là có quá nhiều yếu tố khác cùng tham gia vào bức tranh này. Có thể ví dopamine như xăng xe – nó giúp động cơ vận hành, nhưng nếu bạn đổ tràn xăng đến mức tràn ra khỏi cửa sổ, điều đó chẳng giúp ích gì cả.

Sự thật là hệ thống phần thưởng – và do đó, cách chúng ta trải nghiệm khoái cảm và hạnh phúc – chịu ảnh hưởng của vô số yếu tố khác, không chỉ riêng dopamine. Đúng là dopamine cần thiết để hệ thống này hoạt động, nhưng còn rất nhiều chất hóa học khác cũng đóng vai trò quan trọng.

Endorphin, hay còn gọi là “thuốc giảm đau tự nhiên” của cơ thể, là một ví dụ điển hình. Các loại thuốc thuộc nhóm opioid như heroin hay morphine tác động lên các thụ thể thần kinh tương tự như endorphin, kích thích hệ thống phần thưởng và tạo ra cảm giác hưng phấn. Chính vì thế, những chất này có sức gây nghiện rất mạnh. Tuy nhiên, câu chuyện không đơn giản chỉ có vậy. Thay vì chỉ mang lại khoái cảm, chức năng sinh học chính của endorphin dường như liên quan nhiều hơn đến việc giảm đau và điều tiết cảm giác đau đớn.

Oxytocin cũng là một chất hóa học thường được nhắc đến khi nói về hạnh phúc. Người ta gọi nó là “hormone âu yếm” hay “hormone tình yêu” vì vai trò quan trọng của nó trong các mối quan hệ và sự gắn kết giữa con người với nhau. Oxytocin được tiết ra khi ta có những trải nghiệm xã hội tích cực và tác động trực tiếp lên các tế bào thần kinh trong hệ thống phần thưởng, giúp chúng ta cảm thấy dễ chịu khi tương tác với người khác. Nồng độ oxytocin đặc biệt cao trong những hoạt động liên quan đến tình dục và sinh sản, điều này phần nào lý giải vì sao tình yêu và gia đình lại có sức ảnh hưởng lớn đến hạnh phúc của con người.

Tuy nhiên, oxytocin không chỉ khuếch đại những cảm xúc tích cực – nó dường như có thể làm mạnh lên mọi cảm xúc, kể cả những cảm xúc tiêu cực. Vì thế, việc gọi nó là “hormone hạnh phúc” chưa chắc đã phản ánh đầy đủ bản chất của nó.

Serotonin cũng là một chất hóa học thường được liên kết với hạnh phúc. Đây chính là chất dẫn truyền thần kinh mà các loại thuốc chống trầm cảm phổ biến nhất hiện nay nhắm đến. Nhưng điều đó có nghĩa là serotonin có thể trực tiếp tạo ra hạnh phúc không? Câu trả lời là không hẳn. Vai trò của serotonin không phải là mang lại niềm vui, mà là điều chỉnh và ổn định tâm trạng. Nó giúp hệ thần kinh kiểm soát cảm xúc một cách hiệu quả hơn, nhờ đó chúng ta có thể dễ dàng cảm nhận hạnh phúc và khoái cảm hơn. Nếu so sánh hạnh phúc như một trò chơi điện tử, thì serotonin không phải là nhân vật anh hùng chính – nó giống như người hướng dẫn già dặn, trao cho bạn thuốc hồi phục và các công cụ hỗ trợ mà thôi. Quan trọng, nhưng mang tính gián tiếp.

Bên cạnh những chất kể trên, còn rất nhiều chất hóa học khác ít được nhắc đến trong các bài viết phổ thông nhưng lại đóng vai trò vô cùng quan trọng trong trải nghiệm hạnh phúc của con người. Glutamate là một ví dụ điển hình. Đây là chất dẫn truyền thần kinh dồi dào nhất trong não bộ động vật có vú và giữ vai trò chính trong việc kích hoạt hệ thống phần thưởng. Nhưng vì nó làm quá nhiều nhiệm vụ khác nhau, nên không dễ để gán cho nó một chức năng duy nhất liên quan đến hạnh phúc. Tuy nhiên, một điều đáng chú ý là ketamine – một loại thuốc có tác động lên hệ thống glutamate – được biết đến với khả năng tạo cảm giác hưng phấn mạnh mẽ và hiện đang được nghiên cứu như một phương pháp điều trị trầm cảm. Điều này càng củng cố thêm vai trò của glutamate trong việc tác động đến cảm giác hạnh phúc của con người.

Nhìn chung, khoa học về hạnh phúc và khoái cảm không hề đơn giản như một phương trình cộng trừ dopamine. Bộ não con người là một hệ thống phức tạp, nơi mọi thứ đều liên kết chặt chẽ với nhau, và hạnh phúc cũng vậy – nó không phụ thuộc vào một chất duy nhất, mà là kết quả của vô vàn yếu tố đan xen, cùng tạo nên một bản hòa tấu tinh tế trong tâm trí chúng ta.

Và cuối cùng, không thể không nhắc đến vai trò quan trọng của GABA (gamma-Aminobutyric acid) – chất dẫn truyền thần kinh ức chế mạnh mẽ và phổ biến nhất trong não bộ con người. Trong khi phần lớn các chất dẫn truyền thần kinh khác mang tính kích thích, nghĩa là chúng thúc đẩy hoạt động của các tế bào thần kinh mà chúng tác động đến, thì GABA lại làm điều ngược lại – nó kìm hãm hoặc thậm chí tắt hoàn toàn hoạt động của những tế bào thần kinh mà nó tiếp xúc. Nếu phải ví von, GABA giống như một tín hiệu đèn đỏ giữa ngã tư đông đúc. Nếu không có nó, hãy thử tưởng tượng một thành phố chỉ toàn đèn xanh – hỗn loạn và mất kiểm soát.

Trước giờ, tôi đã nói rằng khoái cảm – thông qua sự kích hoạt hệ thống phần thưởng – là một phần cốt lõi của hạnh phúc, vậy nên có thể bạn sẽ thấy lạ khi một chất ức chế như GABA lại đóng vai trò trong cảm giác này. Nhưng hãy nhớ rằng, hạnh phúc không chỉ đến từ những gì ta đạt được, mà còn từ những gì ta tránh được – sự vắng mặt của căng thẳng, lo âu hay những cảm xúc tiêu cực có thể khiến ta cảm thấy dễ chịu hơn một cách tự nhiên. Thực tế, một trong những vùng não mà GABA có tác dụng kìm hãm là những vùng liên quan đến căng thẳng và cảm xúc tiêu cực. Sự suy giảm hoạt động của GABA trong các khu vực như hạch hạnh nhân (amygdala) – vùng não chịu trách nhiệm xử lý cảm xúc – được cho là có liên quan đến nhiều rối loạn lo âu.

Điều này cũng lý giải vì sao các loại thuốc benzodiazepine như diazepam (từng được bán dưới tên Valium) có tác dụng làm dịu thần kinh – chúng hoạt động chủ yếu bằng cách kích thích hoạt động của GABA. Tương tự, những tiền thân của chúng – barbiturate – cũng có tác động mạnh hơn nhiều theo cùng một cơ chế. Và thực tế là cả benzodiazepine lẫn barbiturate đều có thể tạo ra cảm giác khoái lạc và dễ gây nghiện (đặc biệt là barbiturate) chính là minh chứng cho thấy, dù bản chất là một chất ức chế, GABA vẫn có khả năng khuếch đại cảm giác hạnh phúc.

Tôi không phủ nhận rằng những chất hóa học này – đặc biệt là dopamine – có vai trò quan trọng, thậm chí thiết yếu, trong trải nghiệm hạnh phúc của con người. Điều đó là không thể chối cãi. Và có lẽ việc khoa học ngày càng chiếm lĩnh cách chúng ta nhìn nhận về hạnh phúc, thay vì những quan niệm mang tính tâm linh, triết lý hay huyền bí, cũng là một điều tích cực. Khi đặt hạnh phúc dưới góc nhìn khoa học, chúng ta có thể hiểu nó rõ ràng hơn, thậm chí tìm cách tác động đến nó theo những cách có lợi.

Nhưng cũng có một câu nói cũ: "Một chút hiểu biết có thể là điều nguy hiểm." Điều khiến tôi lo ngại không phải là việc ngày càng nhiều người cho rằng dopamine có liên quan đến hạnh phúc. Mà điều khiến tôi băn khoăn hơn cả chính là cách dopamine thường được mô tả như thể nó là yếu tố duy nhất, là nguồn cội của mọi cảm giác vui sướng – giống như cách người ta ví dòng nước nóng trong vòi hoa sen là thứ duy nhất quyết định một trải nghiệm tắm có dễ chịu hay không.

Nhưng thực tế không phải vậy. Và nếu khăng khăng đơn giản hóa vấn đề theo hướng đó – dù vô tình hay hữu ý – thì điều đó không hề giúp ích gì. Thậm chí, ngay cả những gì tôi đã trình bày ở đây, dù có thể đôi lúc nghe có vẻ phức tạp, vẫn chỉ là một phần nhỏ trong bức tranh lớn hơn rất nhiều. Sẽ hữu ích hơn nếu chúng ta nhìn nhận toàn bộ hệ thống, thay vì cố gắng tách rời từng thành phần đơn lẻ ra khỏi tổng thể.

Điều tôi muốn nói là: cảm giác hạnh phúc không chỉ là một phản ứng hóa học đơn thuần. Nó là một phần cốt lõi trong sức khỏe tinh thần và sự cân bằng tâm lý của con người. Nếu chúng ta cố gắng thu nhỏ nó lại, quy giản nó thành một vài chất hóa học cơ bản – đặc biệt là chỉ một chất duy nhất – thì không những đó là cách nhìn nhận thiếu chính xác, mà còn quá mức giản lược. Hơn nữa, một khi ta đã quen nhìn nhận hạnh phúc theo cách đó, rất có thể ta cũng sẽ áp dụng cùng một logic để giải thích những khía cạnh khác trong đời sống tinh thần con người. Khi ta chỉ chăm chăm nhìn nhận các vấn đề tâm lý như một chuỗi phản ứng hóa học, ta có nguy cơ bỏ qua những yếu tố tâm lý, xã hội phức tạp khác – những thứ cũng góp phần không nhỏ trong việc định hình trạng thái tinh thần của mỗi cá nhân.

Đã có rất nhiều nỗ lực nhằm thoát khỏi lối tư duy giản lược ấy trong nghiên cứu sức khỏe tinh thần. Nếu ta quay lại con đường cũ, thì kết cục sẽ chỉ có một mà thôi – chẳng ai thực sự cảm thấy hạnh phúc cả. Bất kể trong não họ có bao nhiêu dopamine đi chăng nữa.

Nguồn:  The fascinating science of pleasure goes way beyond dopamine | Psyche.co