Khủng hoảng hiện sinh của người có tài năng xuất chúng

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

• Người có tài năng xuất chúng thường mang trong mình một nhận thức đau đớn rằng họ có thể làm được nhiều hơn rất nhiều so với cuộc đời mà họ đang sống.
• Nhiều người trưởng thành có tài năng xuất chúng đã vô thức tiếp nhận thông điệp rằng sức mạnh của mình là điều nguy hiểm.
• Sự ganh tị mà người có tài năng xuất chúng cảm thấy không hề hời hợt; đó là tín hiệu của một nhu cầu chính đáng: được sống đúng với bản thể.

Cuộc khủng hoảng hiện sinh của người có tài năng xuất chúng thường khởi đầu rất khẽ như một tiếng ngân mơ hồ, lặp đi lặp lại, thì thầm rằng: “Tôi không chỉ là thế này.” Hoặc những biến thể khác: “Tôi đang ở sai chỗ,” “Ở đây không có ai thực sự ngang hàng với tôi,” “Tôi đang lãng phí tiềm năng của mình.” Thỉnh thoảng, bạn chạm đến một sự biết sâu tận tế bào, rằng bạn sinh ra là để sống một đời rộng mở hơn những gì hoàn cảnh hiện tại cho phép. Những trực giác ấy không hề vô căn cứ. Vô thức của bạn đã tích lũy dữ liệu về năng khiếu của mình suốt nhiều năm: từ những lần bạn nắm bắt khái niệm mà người khác loay hoay mãi chưa hiểu, từ lúc bạn nhìn ra những khuôn mẫu vô hình với xung quanh, từ khi bạn đọc được những động lực không lời trong một căn phòng. Thế nhưng, giờ đây bạn vẫn ở đó, có thể trong một vai trò vừa khiến bạn kiệt sức lại vừa chán chường, gánh nhiều trách nhiệm nhưng rất ít quyền hạn; ngày tháng trôi qua với những công việc buộc bạn phải làm mờ ánh sáng của mình để vừa vặn với đám đông.

Image: MAYA LAB/Shutterstock

Cái tôi bị xấu hổ

Với nhiều người có tài năng xuất chúng, tồn tại một giọng nói nội tâm mạnh mẽ, một giọng nói đã dành nhiều năm để học cách thu nhỏ, nghi ngờ và phủ nhận chính khả năng của mình. Nó có thể bắt rễ từ cha mẹ, thầy cô, anh chị em hay bạn bè, những người cảm thấy bị đe dọa trước sự sắc sảo của bạn và đáp lại bằng chỉ trích, xem nhẹ hoặc trừng phạt. Có thể bạn từng là đứa trẻ sửa sai thầy giáo và nhanh chóng học cách không bao giờ làm thế nữa. Có thể bạn là người anh chị em mà thành tích trở thành cái cớ cho những đòn tấn công. Những trải nghiệm tích tụ ấy đã dạy bạn một thông điệp, rồi dần dần nó trở thành niềm tin bên trong: Sức mạnh của bạn là nguy hiểm. Nhận lấy món quà của mình là kiêu ngạo, khao khát được công nhận là ái kỷ, và tin vào năng lực bản thân là ảo tưởng.

Vì vậy, mỗi khi cảm giác muốn một đời sống nhiều hơn trỗi dậy, lời khiển trách lập tức theo sau. Cái tôi bị xấu hổ bật dậy: “Bạn nghĩ mình là ai?” “Nếu bạn thực sự giỏi đến thế, lẽ ra bạn đã ở đó từ lâu.” Hãy nhỏ lại. Hãy an toàn. Hãy im lặng.

Điều này tạo nên một cuộc giằng co đau đớn bên trong. Một phần của bạn muốn vươn lên, bung nở, duỗi mình đến trọn vẹn năng lực. Phần còn lại thì khiếp sợ sâu sắc trước nỗi cô đơn, sự phán xét xã hội và ánh nhìn soi chiếu đi kèm với việc đứng ở đúng tầm vóc của mình. Hai phần ấy không thể hòa giải bằng cách đàn áp, dù có lẽ bạn đã thử suốt nhiều năm. Bạn không thể tự làm nhục mình để dập tắt tham vọng; cũng không thể bỏ qua nỗi sợ bị loại trừ khi bạn lớn hơn vị trí hiện tại.

Sự chia rẽ nội tâm ấy có thể sâu dần thành một cuộc khủng hoảng hiện sinh: tiếc nuối những con đường chưa đi, ganh tị với bạn bè thuở nhỏ, hội chứng kẻ mạo danh thì thầm rằng bạn chỉ là đồ giả, chủ nghĩa hoàn hảo khiến bạn không dám sáng tạo, và một cảm giác dai dẳng rằng mình chưa bao giờ thật sự “đúng chỗ”.

Ganh tị, sự phản chiếu và cảm thức “đồng dạng”

Ganh tị thường là một phần đau đớn, bị nén chặt trong cuộc khủng hoảng hiện sinh của người có tài năng xuất chúng. Có thể nó trỗi dậy khi bạn lướt mạng xã hội và nhìn thấy ai đó công bố một thành công lấp lánh. Đôi khi, nó biến thành cơn phẫn nộ nhắm vào những hệ thống thưởng cho sự tầm thường và trừng phạt chiều sâu. Đôi khi, nó quay ngược vào trong, trở thành thứ axit của sự tự ghét bỏ. Thường thì người trưởng thành có tài năng xuất chúng đã học cách bóp nghẹt cảm giác ganh tị ấy, xấu hổ vì cho rằng đó là những mối bận tâm “hời hợt”. Lẽ nào bạn không nên đứng trên nhu cầu được công nhận và danh tiếng? Lẽ nào chỉ vì cảm thấy như vậy mà bạn là một con người tệ hại?

Nhưng bạn không hề hời hợt. Có lẽ bạn chỉ chưa nhìn thấy tầng sâu hơn của cảm xúc ấy. Ganh tị là một sứ giả, và phía dưới nó là một nhu cầu rất người, rất chính đáng: nhu cầu được sống cho khớp, để trải nghiệm bên trong của bạn được phản chiếu ra thế giới bên ngoài, để bạn hiện diện trong đời và được nhìn nhận đúng như con người bạn cảm thấy mình là ở bên trong. Đây không phải là tự cao. Khi bạn cảm nhận nội tâm mình mang một tầm vóc nhất định nhưng lại buộc phải thu nhỏ bản thân chỉ còn một phần rất nhỏ của tầm vóc ấy, nỗi đau do sự lệch pha đó là có thật.

Theo nhà phân tâm học Heinz Kohut, một đứa trẻ cần những người chăm sóc biết phản chiếu cái tôi đang hình thành của nó. Khi sự phản chiếu ấy không đầy đủ, sự phát triển sẽ bị tổn hại. Cái tôi trở nên mong manh, đói khát và mãi mãi đi tìm sự xác nhận mà nó chưa từng nhận được. Với người có tài năng xuất chúng, sự phản chiếu phù hợp lại càng hiếm hoi. Cha mẹ có thể không hiểu bạn. Thầy cô có thể không nhận ra bạn. Bạn bè có thể không nhìn thấy bạn. Sự lệch nhau giữa con người bạn biết mình là ai và hình ảnh mà thế giới phản chiếu về bạn tạo ra một trạng thái lạc hướng kéo dài, một cảm giác hoang mang ám ảnh về tính hợp lệ của chính trải nghiệm nội tâm. Khi bạn mơ tưởng mình đang ở một học viện danh giá hay trong một bối cảnh nghề nghiệp cụ thể nào đó, điều bạn thực sự hình dung là cuối cùng cũng được đặt chân vào một môi trường nhìn thấy bạn một cách chính xác. Những tưởng tượng ấy là: trong một không gian học thuật cạnh tranh, cường độ trí tuệ của bạn sẽ được chào đón trong những cuộc tranh luận sôi nổi; tại một công ty công nghệ hàng đầu, tư duy đổi mới của bạn sẽ được trân trọng. Những môi trường ấy đại diện cho khả năng được sống cho khớp, và đó là lý do chúng trở nên cuốn hút đến vậy.

Kohut cũng viết về nhu cầu “đồng dạng” (twinship), trải nghiệm được ở bên những người giống mình. Với những người có tài năng xuất chúng lớn lên trong cảm giác cô độc sâu sắc, không thể chia sẻ những suy nghĩ thật của mình vì không có ai đủ khả năng hiểu, nỗi khao khát được đồng dạng trở nên vô cùng mãnh liệt. Khi bạn tưởng tượng mình đang ở trong một cộng đồng phù hợp, bạn đang hình dung việc tìm thấy bộ tộc của mình: những con người suy nghĩ giống bạn, hiểu bạn mà không cần giải thích dài dòng, và khiến bạn cảm thấy mình không còn đơn độc.

Sự tan rã tích cực

Học thuyết Sự tan rã tích cực của Kazimierz Dąbrowski có lẽ là khung lý thuyết phù hợp nhất để hiểu trải nghiệm này. Dąbrowski nhận thấy rằng những người có tiềm năng phát triển mạnh mẽ thường trải qua trạng thái “lệch chuẩn tích cực”, một sự khó chịu mang tính sáng tạo trước các chuẩn mực thông thường, những câu trả lời dễ dãi và một lối sống chỉ chạm đến bề mặt. Trong cách nhìn của ông, cuộc khủng hoảng hiện sinh của bạn chính là quá trình sụp đổ mang tính sinh thành của một cấu trúc cái tôi không còn vừa vặn nữa. Nó có thể trông giống như chủ nghĩa hư vô hay những cơn hoảng loạn. Nhưng Dąbrowski khẳng định rằng sự tan rã ấy, dù đau đớn, vẫn có thể là “tích cực”. Cảm giác ganh tị bạn đang trải qua tự thân nó có thể là một bước phát triển, tâm thức bạn đang chỉ về một đời sống chưa được sống, về những năng lực đang đòi hỏi được biểu lộ. Thay vì vội vàng dập tắt nó bằng sự tự trách móc, điều gì sẽ xảy ra nếu bạn lắng nghe nó? Sự ganh tị ấy đang nói gì với bạn về những giá trị của bạn? Nó đang hướng bạn về đâu?

Giữ lấy sự căng kéo

Nếu có một con đường để đi xuyên qua trạng thái này, rất có thể con đường ấy đòi hỏi bạn học cách giữ đồng thời cả hai phía. Đúng, bạn có những năng lực đặc biệt xứng đáng được biểu đạt và ghi nhận. Nhưng cũng đúng rằng bạn không muốn hoặc không thể, trong một sớm một chiều vượt xa mọi thứ và mọi người mà bạn đang gắn bó. Hai thực tại ấy cùng tồn tại.

Cảm giác dai dẳng rằng bạn đang ở sai chỗ, rằng bạn đã không sống trọn vẹn với tiềm năng của mình, những cảm xúc đau đớn ấy không phải là bằng chứng cho thấy bạn bị hỏng. Chúng là dấu hiệu cho thấy bạn nhận ra một khoảng lệch, rằng bạn đang hướng về sự trưởng thành, rằng có một phần nào đó trong bạn từ chối chấp nhận một cuộc đời nhỏ hơn những gì bạn linh cảm là có thể. Tâm thức của bạn đang tìm cách phá vỡ để chạm tới điều gì đó chân thật hơn, một điều cuối cùng cũng cho phép sự bao la bên trong tìm được hình hài bên ngoài. Bước đầu tiên có lẽ chỉ đơn giản là nhận diện cuộc khủng hoảng này đúng như bản chất của nó: không phải một khiếm khuyết cần sửa chữa, mà là một tín hiệu cần được lắng nghe. Và rồi, khi bạn thực sự biết tôn trọng cả hai phía của tâm thức mình, cũng như thực tại đang là, câu trả lời có thể sẽ đến, theo cách và vào thời điểm của riêng nó. 

References

Kottler, A. (2015). Feeling at home, belonging, and being human: Kohut, self psychology, twinship, and alienation. International Journal of Psychoanalytic Self Psychology, 10(4), 378-389.

Kottler, A. (2015). Twinship and "otherness": A self-psychological, intersubjective approach to "difference." In Kohut's Twinship Across Cultures (pp. 41-58). Routledge.

Mendaglio, S. (2008). Dabrowski's theory of positive disintegration. Great Potential Press, Inc.

Rodríguez-Fernández, M. I., & Sternberg, R. J. (2024). The search for meaning in the life of the gifted. Gifted Education International, 40(2), 119-140.

White, S. L., Graham, L. J., & Blaas, S. (2018). Why do we know so little about the factors associated with gifted underachievement? A systematic literature review. Educational Research Review, 24, 55-66.

Tác giả: Imi Lo MA

Nguồn: The Existential Crisis of the Gifted | Psychology Today