Kỳ thị, định kiến và sự sợ hãi từ vụ người da đen chết ở Mỹ

Tác giả

PGS.TS Nguyễn Phương Mai giảng dạy chuyên ngành Giao tiếp & Quản Trị đa văn hoá với các nghiên cứu và khoá đào tạo liên ngành kết hợp kiến thức thần kinh não bộ (neuroscience). Chị đã có một thời gian dài làm báo trước khi về công tác tại ĐH Khoa học Ứng dụng Amsterdam, Hà Lan. Chị cũng là tác giả của hai cuốn sách Tôi Là Một Con Lừa và Con Đường Hồi Giáo. Một số thông tin trong bài viết được trích dẫn từ cuốn sách mới xuất bản của tác giả "Cross-Cultural Management with Insight from Brain Science" (Quản trị đa văn hoá và các đóng góp của ngành thần kinh não bộ). Đây là bài viết riêng của chị cho Zing.

Những ngày qua, cả thế giới rung động bởi các cuộc biểu tình phản đối kỳ thị chủng tộc. George Floyd, người đàn ông da màu được cho là đã tử vong sau khi bị cảnh sát dùng thủ thuật trấn áp, đè gối lên cổ trong suốt gần 9 phút. Sự việc xảy ra ở Mỹ nhưng tác động toàn cầu, thậm chí gây chia rẽ lớn trong dư luận.

Một bộ phận nhỏ cho rằng vấn đề kỳ thị đang bị thổi phồng, thậm chí cho rằng một số cộng đồng đáng bị khinh ghét vì họ mang trong mình nhiều tính xấu.

Trong loạt bài viết 3 phần này, PGS.TS Nguyễn Phương Mai phân tích những vấn đề nêu trên từ biên độ rộng hơn để bạn đọc rút ra kết luận cho chính mình.

.

.

Tại trường đại học nơi tôi giảng dạy, mỗi khi tới tiết học về kỳ thị và phân biệt (stereotype, bias, prejudice, and discrimination), tôi thường mở đầu bài giảng bằng cách hỏi sinh viên: "Trong các em, ai có thể nhận rằng mình có mang trong đầu sự kỳ thị chủng tộc (racist)?"

Không ai giơ tay. Nhưng chính bản thân tôi sẽ giơ tay.

Vài sinh viên há hốc mồm. Tôi hỏi tiếp: "Ai có thể nhận rằng mình là kẻ kỳ thị giới (sexist)?" Cả lớp im phăng phắc. Tôi lại giơ tay.

Các câu tiếp theo: "Ai có thể nhận mình là kẻ kỳ thị nguời đồng tính luyến ái, người già, nguời béo phì, người dị tật..?". Tôi liên tục giơ tay, các bạn sinh viên bắt đầu dần hiểu ra vấn đề.

Cơ chế hoạt động thời đồng cỏ của bộ óc  

Hãy bắt đầu câu chuyện từ việc bộ óc của loài người là cỗ máy khái quát hoá rất tài năng. Nếu tôi vẽ lên bảng ba dấu chấm so le nhau, hầu hết sinh viên sẽ nói tôi đã vẽ hình tam giác. Bộ óc đã tự động thêm vào ba đường thẳng nối các dấu chấm để tạo ra hình tam giác.

Tại sao? Vì đó là cách nhanh nhất để ta khái quát hoá tình huống (stereoptype) và đưa ra quyết định.

Tinh thần cẩn thận không thừa đến mức thành "vơ đũa cả nắm" đã trở thành bản năng sinh tồn tự động và giúp loài người sống sót đến ngày nay.

Hãy thử tưởng tượng hàng nghìn năm trước, tổ tiên chúng ta đang đi trong rừng (dấu chấm thứ nhất), chỗ có lùm cây to (dấu chấm thứ hai), chợt nghe tiếng động (dấu chấm thứ ba).

Nếu bộ óc không nhanh chóng kết nối ba chi tiết đó lại và đưa ra một hình tam giác (có thú dữ trong lùm cây), kết quả có thể là sự trả giá bằng mạng sống của chính mình.

Sự khái quát hoá như vậy có đến 99% là sai, tức là 99% chẳng có con hổ hay con rắn nào trong lùm cây cả. Nhưng thà giết thừa còn hơn bỏ sót.

Tinh thần cẩn thận không thừa đến mức thành "vơ đũa cả nắm" ấy đã trở thành bản năng sinh tồn tự động và giúp loài người sống sót đến ngày nay.

Vấn đề là bộ não đã không phát triển kịp để song hành cùng sự biến đổi quá đột ngột từ hàng triệu năm sống trên đồng cỏ châu Phi cho tới cuộc sống hiện đại mới chỉ vài trăm năm trở lại đây.

Ta không còn sống như bộ lạc nhưng bộ óc thì vẫn giữ nguyên cơ chế hoạt động thời đồng cỏ. Ta liên tục khái quát hoá, vẽ hình tam giác cho bất kỳ ba dấu chấm nào có thể.

Đó là lý do ta tưởng tượng ra hình chú Cuội từ những chấm đen trên Mặt Trăng, nhìn thấy mặt nguời trên mai con cua đồng. Đó cũng là lý do ta thấy ai khác mình, bất kể da trắng, da đen đều gọi là Tây.

Vơ đũa cả nắm và định kiến xấu tốt  

Trong thời đại thông tin ngày nay, những dấu chấm không những nhiều hơn thời kỳ đồng cỏ, mà cũng hỗn loạn hơn, thậm chí có thể bị làm giả, thổi phồng, bóp méo.

Vì thế, những tam giác mà ta tự động vẽ ra lại có xác xuất sai lớn hơn. Và khi những hình tam giác ấy kéo theo sự ngầm định tốt xấu, ta có kỳ thị và định kiến.

Các dấu chấm để ta vẽ tam giác và hình thành định kiến đã trở nên quá tải, hỗn loạn, thật giả lẫn lộn, dễ dàng bị thổi phồng và bóp méo.

Những dấu chấm ngày nay phần lớn đến từ các phương tiện thông tin đại chúng, nên không chỉ là một dân tộc, đôi khi cả một dải văn minh bị tổng kết dựa vào hành động của một vài cá nhân: "Bọn Trung Đông" nó hiếu chiến nhỉ/ hiếu khách nhỉ. "Bọn Tây" nó sạch nhỉ/ bẩn nhỉ/ lịch sự nhỉ/ thô lỗ nhỉ. “Bọn da đen” nó lười nhỉ/ vui vẻ nhỉ/ hát hay nhỉ... Không tin à, mở TV hoặc Facebook (nguồn dấu chấm) lên mà xem.

Tuy nhiên, hãy nhớ định kiến không hoàn toàn xấu, nó thậm chí là kỹ năng sống còn của loài người, sử dụng những kinh nghiệm rời rạc sai đúng lẫn lộn (các dấu chấm) để tiết kiệm thời gian trong quá trình phán xét (vẽ tam giác).

Nhìn thấy một gã thanh niên đầu tóc bặm trợn xăm trổ đầy người thì kết luận đó là dân lưu manh đầu gấu và lập tức “tránh voi chẳng xấu mặt nào”.

Đi ngang cô ả ăn mặc hở hang, không kìm được ý nghĩ “đúng là loại đàn bà con gái lẳng lơ” và quay sang kiểm tra xem chồng mình có nhìn trộm không.

Ngó thấy bao bì hàng hoá có in cái mặt Tây da trắng mũi lõ thì tự dưng tin là hàng chất lượng cao.

Nhắc lại, vấn đề là ngày nay, các dấu chấm để ta vẽ tam giác và hình thành định kiến đã trở nên quá tải, hỗn loạn, thật giả lẫn lộn, dễ dàng bị thổi phồng và bóp méo.

Cội nguồn từ sợ hãi  

Như vậy, về mặt tiến hoá, kỳ thị và định kiến có vai trò giúp ta vẽ tam giác thật nhanh và ra quyết định chóng vánh. Tuy nhiên, kỳ thị và định kiến còn có một vai trò khác không kém phần quan trọng: Giúp ta xác định và bảo vệ bầy đàn.

Con người là sinh vật bầy đàn. Không có bầy đàn, cá nhân không tồn tại. Vì vậy, bầy đàn trở thành đối tượng quan trọng để yêu thương, hy sinh và bảo vệ. Ta luôn có xu hướng bảo vệ và hy sinh cho kẻ cùng phe với mình.

Chủ nghĩa dân tộc là ví dụ điển hình khi ta không ngại ngần bôi nhọ, kết án, sỉ nhục nhóm người khác.

Khi phải cạnh tranh nguồn sinh sống, chúng ta không thể vị tha với kẻ khác bầy đàn, và tiến hoá xã hội đã hình thành công cụ hữu hiệu để giúp con người có đủ dã tâm tàn hại kẻ khác: "Phi nhân hoá" (demonization - "biến kẻ khác thành quỷ dữ").

Để lòng trở nên vô cảm với kẻ thù, ta sẽ miêu tả họ là vô đạo đức, dã thú, xấu xa. Giết một kẻ xấu xa sẽ dễ dàng hơn giết một kẻ cũng giống như chúng ta. Trong chiến tranh, phi nhân hoá là công cụ đắc lực để con người coi đồng loại là loài cầm thú đáng bị tiêu diệt, để vượt qua lòng vị tha và sẵn sàng vung kiếm.

Phi nhân hoá và sỉ nhục kẻ khác vì vậy một phần có nguồn gốc tiến hoá. Và oái ăm thay, lại là sản phẩm của lòng trung thành với bầy đàn của chính mình.

Nói cách khác, chúng ta vì yêu bầy đàn (gia đình, tộc họ, quốc gia, tôn giáo) của mình quá mà kết quả là biến bầy đàn khác thành kẻ xấu xa.

Điều đó giải thích cho việc một số người kiên quyết đổ tội cho gái mại dâm, chứ chồng mình nhất định chỉ là nạn nhân bị dụ dỗ. Chủ nghĩa dân tộc là ví dụ điển hình khi ta không ngại ngần bôi nhọ, kết án, sỉ nhục nhóm người khác. Bản chất gốc rễ của vấn đề là nỗi sợ hãi.

Sẽ mất nhiều thời gian hơn để khiến rất nhiều người da trắng hiểu rằng, sâu xa trong tâm khảm họ là nỗi sợ bị mất những đặc quyền mà từ bao lâu nay họ nghiễm nhiên hưởng thụ.

Vì sợ đối mặt với những câu hỏi nhức nhối về danh tính dân tộc và kinh tế suy thoái mà nhiều chính quyền yếu kém sẽ tìm bằng được một con dê tế thần để đổ tội. Đó là cách Hitler nhằm vào người Do Thái, các nhà độc tài Trung Đông nhằm vào Israel, một số chính quyền Mỹ và châu Âu nhằm vào người nhập cư da màu.

Nỗi sợ hãi và mong muốn kỳ thị lớn đến nỗi khi khi Tháp Đôi ở Mỹ bị đánh bom, hẳn chúng ta còn nhớ nhiều người reo mừng. Những thân người cùng đường nhảy ra khỏi tháp trở thành cái giá họ phải trả vì là kẻ xấu xa sinh ra ở đế quốc sài lang.

Cũng tại Mỹ, một chiêu thức mà ông Trump đã vận dụng rất thành công là đánh vào nỗi sợ hãi của tầng lớp trung lưu và buôn bán "có-nguy-cơ-rớt-hạng" nếu vấn đề nhập cư không được xiết chặt.

Chính vì vậy, về mặt tâm lý, mức độ kỳ thị định kiến càng cao thì chứng tỏ nỗi lo sợ càng lớn. Nỗi lo sợ đó có thể là vô thức, và nguời mang định kiến hoàn toàn không thể xác định được mình đang lo sợ điều gì.

Ví dụ, khá nhiều người phản đối phong trào Black Lives Matter (mạng người da đen có giá trị) và cho rằng điều đó có nghĩa là mạng da màu khác không có giá trị - một nỗi sợ gián tiếp.

Để giải thích, ta chỉ cần thêm chữ "too" (cũng-có-giá-trị) vào khẩu hiệu này. Mạng người nào cũng quý, nhưng hiện tại, mạng da đen đang bị coi nhẹ, cũng như kẻ đang bị thương thì phải được chữa chạy trước.

Tuy nhiên, sẽ mất nhiều thời gian hơn để khiến rất nhiều người da trắng hiểu rằng, sâu xa trong tâm khảm họ là nỗi sợ bị mất những đặc quyền mà từ bao lâu nay họ nghiễm nhiên hưởng thụ.

Người tự tin và có lòng nhân thì sẽ phê phán hành động chứ không đánh giá con người, tìm giải pháp ở sự thay đổi hệ thống chứ không ngụy biện đổ lỗi cho bản năng hay tính cách chủng tộc.

Với nhiều cá nhân khác, việc vơ đũa cả nắm và mạt sát một cách cực đoan toàn bộ cộng đồng người da đen là cách gián tiếp hạ thấp kẻ khác để họ cảm thấy hài lòng với bản thân thực tại của bầy đàn mình, hài lòng với nhân cách mà bầy đàn mình đang có, và giúp họ tự khẳng định giá trị bản thân mà không mất nhiều thời gian tự kiểm điểm.

Tóm lại, phi nhân hóa kẻ khác là hành vi tự vệ một cách vô thức. Nếu nhóm kia xấu xa, đương nhiên nhóm mình tốt đẹp.

Nếu kẻ kia xấu xa, đương nhiên mình tốt đẹp. Những vấn đề mà mình đang có khoan cần phải xem xét, những xấu xa mà mình đang có đương nhiên nhận cực trái dấu và trở thành đức hạnh, chỉ cần chứng minh kẻ kia là bóng tối thì mình thành ánh sáng.

Suy cho cùng, đó cũng là một nỗi sợ hãi vô thức về giá trị bản thân. Bởi người tự tin và có lòng nhân thì sẽ phê phán hành động chứ không đánh giá con người, tìm giải pháp ở sự thay đổi hệ thống chứ không ngụy biện đổ lỗi cho bản năng hay tính cách chủng tộc.

Ai cũng có thể bị kỳ thị, là nạn nhân của định kiến (Phần 2)

Sau sự kiện George Floyd, các sinh viên của tôi tạo một diễn đàn để chia sẻ. 32 người, tuổi từ 25 đến 60, hầu hết là người da trắng. Ai cũng có công việc ổn định. Những câu chuyện của họ khiến tôi giật mình. Hoá ra họ cũng bị kỳ thị. Nhưng không ai hoàn toàn vô tội.

Kỳ thị vô thức

Bài viết trước đã phân tích bộ não có xu hướng khái quát hoá các vấn đề bằng cách tự động thêm những đường thẳng vào ba dấu chấm để biến nó thành hình tam giác. Ta quyết định nhanh hơn, dễ hơn nếu có thể vơ đũa cả nắm như vậy.

Khi có kẻ cạnh tranh nguồn sống, việc biến tất - cả - bọn - họ thành một hình tam giác xấu xí là cách hiệu quả nhất để ta có thể kỳ thị, nói xấu, ghét bỏ, sỉ nhục, đánh đập, thậm chí hại đồng loại mà không thấy hổ thẹn với phận làm người.

Về mặt tiến hoá, đó là một kỹ năng sinh tồn. Như vậy, không ai có thể công tâm 100%.

Người ta có thể vô thức kỳ thị kẻ khác mà không hề hay biết . Ảnh minh họa: Comstocksmag.

Với cùng một đơn xin việc như nhau, đơn có tên đàn ông, dễ phát âm (John, Peter), sẽ có cơ hội trúng tuyển hơn các đơn có tên phụ nữ, nguồn gốc tôn giáo ngoài châu Âu, và cách phát âm không quen miệng (Hoàng Nguyễn, Nirusan Bajracharya...). Đó chính là lý do để nhiều ngôi sao Holywood thay đổi tên họ của mình.

Tương tự, phụ nữ da màu có tốc độ khởi nghiệp gấp 3-5 lần nam giới. Nhưng sau đó, tốc độ phạt triển doanh nghiệp cuả họ bị thụt lùi do ảnh hưởng cuả kỳ thị nam nữ và kỳ thị sắc tộc.

Khi làm trắc nghiệm, nhiều bạn sinh viên bị sốc khi nhận ra mình là kẻ phân biệt chủng tộc, kỳ thị nam nữ, ghét người béo phì, không ưa người đồng tính, không thích làm việc với người già...

Họ cũng kỳ thị người cùng tầng lớp với mình, người da đen kỳ thị da đen, phụ nữ kỳ thị phụ nữ, đàn ông kỳ thị đàn ông. Thậm chí, một số sinh viên da trắng phát hiện họ sợ màu da của chính mình.

Nguyên tắc của trắc nghiệm này rất đơn giản. Lấy ví dụ về kỳ thị chủng tộc, trên màn hình có các khuôn mặt da đen và da trắng, đi kèm các tính từ cả tốt lẫn xấu như "dũng cảm" hay "ngu xuẩn".

Vì người da đen thường xuất hiện trên các phương tiện thông tin với hình ảnh tiêu cực, nên khi khuôn mặt da đen kèm với các tính từ tiêu cực, tốc độ trả lời (vẽ hình tam giác) của nhiều người có thể sẽ nhanh hơn.

Tốc độ càng nhanh, xu hướng kỳ thị càng cao. Trong sự kiện George Floyd, cảnh sát Mỹ có xu hướng giết chết nghi phạm da đen nhiều gấp 3 lần người da trắng.

Với định kiến (vô thức) rằng người da đen nguy hiểm hơn, cảnh sát sẽ rút súng nhanh hơn và bóp cò nhanh hơn, không để cho ý thức kịp can thiệp.

Trắc nghiệm nổi tiếng này đã giúp hàng triệu người nhận ra rằng ta có thể vô thức kỳ thị người khác mà không hay biết (unconscious bias).

Kỳ thị có hệ thống

Tuy nhiên, tổ chức xã hội mà ta đang sống đóng vai trò quan trọng hơn cả trong việc duy trì và hệ thống hoá kỳ thị (systematic or institutional bias).

Ví dụ, khi chế độ nô lệ ở Mỹ chấm dứt, người da đen với hai bàn tay trắng bị khoanh vùng sống ở những khu cách biệt với người da trắng vốn đã khá giàu có với tư bản tích luỹ từ nhiều năm.

Các nhà băng chỉ cần nhìn địa chỉ là biết và thường từ chối cho vay để họ mua nhà hay đóng học phí. Họ đã nghèo lại còn ít cơ hội hơn.

Với xuất phát điểm thấp hơn, trẻ em da đen tiếp tục gánh chịu thêm thiệt thòi khi trường học Mỹ đến giờ vẫn được chu cấp kinh phí dựa trên thuế bất động sản của từng khu vực. Trường trong khu nghèo sẽ được đầu tư ít hơn và chất lượng thấp hơn.

Sự kỳ thị có hệ thống này là điểm mấu chốt khiến đói nghèo trở thành vòng luẩn quẩn với rất nhiều người da màu tại Mỹ. Cộng với kỳ thị vô thức, bất kỳ ai có thể thoát ra khỏi ma trận này đều có thể coi là những cá nhân xuất sắc.

Tổ chức xã hội mà ta đang sống đóng vai trò quan trọng hơn cả trong việc duy trì và hệ thống hoá kỳ thị. Ảnh: Style Rave.

Một ví dụ khác về kỳ thị có hệ thống là việc phụ nữ và nam giới được hưởng chế độ chăm con vô cùng khác nhau. Sự bất bình đẳng đó vô tình thừa nhận việc chăm con là nhiệm vụ của mẹ, đào sâu thêm hố ngăn cách về thiên chức của đàn ông đàn bà.

Nó cũng thẳng tay loại bố ra khỏi quỹ đạo yêu thương, tước bỏ một phần quyền được làm bố khi biển thủ nguồn thời gian để bố được hưởng quyền chăm sóc và xây dựng tình phụ tử với đứa con mới chào đời.

Nhiều quốc gia nhận ra họ đã quên không giải phóng đàn ông. Khi phụ nữ được quyền thoát ra khỏi những định kiến cũ kỹ (đàn bà nội trợ), đàn ông vẫn bị bó buộc bởi chính mặt sau của định kiến ấy (đàn ông kiếm tiền).

Chính vì thế, Phần Lan, gần đây, đã quyết định hất bỏ sự kỳ thị có hệ thống này. Luật cũ cho mẹ nghỉ gấp đôi bố; chính phủ mới lên toàn phụ nữ và một bà thủ tướng mới 34 tuổi lập tức đòi quyền bình đẳng cho đàn ông, cho phép bố em bé cũng được nghỉ thai sản 7 tháng như mẹ.

Kỳ thị là xích xiềng trên đường đua

Khi Ê-đê H'Hen Niê đoạt vương miện hoa hậu, có người đã công khai so sánh màu da nâu của cô một cách khiếm nhã.

Sự kỳ thị cố ý như vậy cùng sự kỳ thị vô thức là những hòn đá chắn đường của người thiểu số. H'Hen Niê tâm sự rằng khi làm ô sin, cô luôn cố gắng làm tốt hơn yêu cầu.

Xuất thân nghèo khó, từ vùng đất bị sự giàu có lãng quên, từ cộng đồng bị quyền lực văn hoá chối bỏ, cô biết nếu muốn chống lại số phận thì luôn phải cố gắng gấp nhiều lần, dù chỉ là công việc nhỏ bé, tầm thường.

Sự kỳ thị cố ý cùng sự kỳ thị vô thức là những hòn đá chắn đường của người thiểu số. Ảnh: Washington Post.

Nhìn H'Hen Niê, tôi thấy mình và hàng tỷ người đang mưu sinh với tư cách cá nhân của một cộng đồng thiểu số: Người nhập cư khắp năm châu bốn bể, người ngoại tỉnh sống trong thành phố lớn, người da màu ở Âu Mỹ, phụ nữ trong môi trường công việc vốn là lãnh thổ của đàn ông và ngược lại...

Ai dám từ bỏ nơi mà văn hoá cá nhân của mình cũng là văn hoá thống trị đều phải chịu thụt lùi nhiều bước, như rơi xuống từ một bậc thang thấp hơn, và bắt đầu cuộc đua khi kẻ khác đã ở trên cao chót vót. Đó là những người phải chạy ngược chiều gió.

Tôi thường tâm sự rất thật rằng để có được chỗ đứng như hôm nay, mình phải cố gắng gấp ba lần, bởi ba cái cùm đeo chân trong cuộc đua không cân sức này: Tôi không phải người bản xứ, không phải người da trắng, và không phải đàn ông.

Sống trong một xã hội Tây Âu vẫn còn rơi rớt rác rưởi của kỳ thị, nếu không làm việc gấp ba người khác, tôi chỉ là còn số 0.

Thậm chí, kể cả khi nhìn những người thiểu số mà cuộc sống dường như chỉ là số 0, tôi hiểu rằng đằng sau số 0 ấy rất có thể là những nỗ lực mà mình không nhìn thấy.

Kỳ thị "ăn cắp" năng lượng tư duy

Hãy bắt đầu một thí nghiệm trong đó nhóm phụ nữ thứ nhất được nhắc nhở rằng phụ nữ nói chung là kém nam giới về toán học, còn nhóm kia được thông báo là thực ra đàn ông đàn bà giỏi toán như nhau.

Kết quả sau đó hệt như nội dung của lời nhắc nhở: Nhóm thứ nhất thua, và nhóm thứ hai có điểm số ngang hàng nam giới. Điều này cũng đúng với định kiến đàn ông da đen giỏi thể thao hơn da trắng, người Mỹ Latin học dốt hơn mức trung bình, hay dân Tây thua toán dân châu Á.

Sống trong một xã hội nhiều định kiến, mỗi cá nhân đều ở trong tình trạng phải vô thức dành một phần năng lượng quý báu của não bộ để đấu tranh chiến thắng cảm xúc lo âu và bị coi thường. Ảnh: Every Health.

Kỳ thị tạo ra sự thiếu tự tin. Thay vì việc sử dụng toàn bộ 100% năng lượng của bộ não vào công việc, một phần quý báu của năng lượng đó bị cắt ra để giải quyết những nỗi lo âu, sự đe doạ, cảm giác bị coi thường nhen nhóm trong đầu:

Sao khó thế nhỉ? Hay là tại mình thực sự kém cỏi? Hay là những gì người ta bảo là thật? Chắc là tại mình là da đen/da trắng/đàn ông/đàn bà/dân Latin/dân ngoại tỉnh... rồi.

Sống trong một xã hội nhiều định kiến, mỗi cá nhân đều ở trong tình trạng phải vô thức dành một phần năng lượng quý báu của não bộ để đấu tranh chiến thắng cảm xúc lo âu và bị coi thường.

Càng có sắc da tối màu hay cội nguồn ngoại bang càng dễ bị ăn cắp năng lượng tư duy nhiều hơn, càng phải cố gắng nhiều hơn chỉ để có thể tồn tại, hoặc đứng ngang hàng với kẻ khác.

KỲ THỊ MẠNH HƠN SỰ THẬT

Trong cuộc sống ở vùng đồng cỏ với nhiều mối hiểm nguy, tư duy tranh luận logic không quan trọng bằng việc xử lý tình huống hiệu quả và thu hút được sự ủng hộ của người trong bộ lạc.

Một người có đầu óc khách quan, biết cân nhắc sự việc mà không để tình cảm chi phối sẽ không lãnh đạo bộ lạc hiệu quả bằng người mạnh mẽ, dù không khách quan nhưng biết cách dùng tình cảm để lôi kéo, dù không có bằng chứng sự thật nhưng biết cách trấn an hoặc kích động đồng loại.

Hàng triệu năm như vậy khiến loài người dần dần hình thành xu hướng nghiêng theo những gì mình tin là đúng, chứ không phải những gì được chứng minh là đúng (thiên kiến xác nhận - confirmation bias).

Kỳ thị khiến chúng ta nhìn cuộc sống theo lăng kính của định kiến và coi nhẹ toàn cảnh. Ảnh: ABC.

Kỳ lạ hơn, bộ óc thậm chí còn có thể bóp méo hiện thực để khít với suy nghĩ của chúng ta. Trong một thí nghiệm, những khuôn mặt người da đen "hạnh phúc" bị đánh giá là "giận dữ" và những khuôn mặt phụ nữ "giận dữ" lại được cho là họ đang hạnh phúc.

Đây là kết quả của định kiến xã hội cho rằng phụ nữ luôn phải tươi vui, còn đàn ông da đen thì toàn bạo lực.

Kỳ thị khiến chúng ta nhìn cuộc sống theo lăng kính của định kiến và coi nhẹ toàn cảnh. Trong vụ George Floyd, rất nhiều tờ báo và cá nhân bị thiên kiến xác nhận khi đưa ra cái nhìn một chiều, chỉ chú trọng khía cạnh bạo loạn hoặc chỉ chú trọng khía cạnh nhân văn của sự kiện.

Cả hai đều gây hệ luỵ cho chính người da đen. Cách thứ nhất đào sâu thêm kỳ thị chủng tộc và định kiến rằng người da đen bạo lực.

Cách thứ hai khiến người bị thiệt hại nổi giận, đổ lỗi cho toàn bộ cộng đồng người da đen và phủ nhận sự cần thiết của phong trào bình quyền.

KỲ THỊ TẠO RA SỰ THẬT

Một trong những quảng cáo tôi ưa thích được sản xuất bởi Verizon. Video mô tả tuổi thơ của Sammy, được gọi là bé con "xinh đẹp". Mỗi lần cô muốn làm điều gì không thuận theo định kiến, liền có giọng nói của ba mẹ vang lên ngăn lại.

Khi cô khám phá trong rừng thì bị nhắc không được làm bẩn váy áo. Khi cô nghiên cứu các sinh vật trên bờ biển thì bị nhắc bỏ xuống vì nguy hiểm. Khi cô mơ ước về vũ trụ và trang trí phòng bằng các quả bóng thì bị nhắc là đi quá giới hạn. Khi cô cầm máy khoan thì bị bắt đưa cho em trai làm hộ.

Kết thúc quảng cáo là hình ảnh Sammy đứng trước ô kính có dán áp phích về ngày hội khoa học. Nhưng Sammy giờ đã khác, cô nhìn xuyên qua tấm áp phích, rút cây son và tô lại môi.

Kỳ thị góp phần kiến tạo nên sự thật. Ảnh: Science News.

Verizon chốt lại quảng cáo bằng một số liệu quan trọng: 66% bé gái lớp 4 thích toán, nhưng đến khi vào đại học thì số SV nữ chuyên ngành khoa học tự nhiên chỉ còn 18%. Kỳ thị giới đã khiến bé trai và bé gái dần chọn những nẻo đường khác nhau.

Kỳ thị góp phần kiến tạo nên sự thật. Môi trường xã hội là những chiếc khuôn đúc mạnh mẽ nhất trong mọi hành vi suy nghĩ của chúng ta.

Quay trở lại với việc kỳ thị ăn cắp năng lực tư duy. Đối mặt với suy nghĩ mình kém cỏi, chúng ta có thể trượt dốc và chấp nhận suy nghĩ đó chính là sự thật. Rồi tự vận vào mình, biến sự thật thành số phận và an bài với số phận đó.

Kỳ thị tích cực cũng có hệ quả tiêu cực

Nhiều người châu Á sống ở Âu Mỹ cảm thấy tự hào khi thỉnh thoảng được báo chí trong nước ca ngợi là sắc dân mẫu mực - Model Minority, chăm chỉ làm ăn, con cái thành đạt. Thoạt đầu, đó có vẻ là điều thuận lợi.

Tuy nhiên, mặt sau của những lời khen là sự thật khá phức tạp. Thứ nhất, vài lời khen tặng đó không làm cân bằng định kiến đối với người da vàng: Bảo thủ, ngây thơ chính trị, và luôn là người ngoài cuộc.

Người Á bị cho rằng họ dù sống ở nước ngoài nhưng chết sẽ quay đầu về quê hương, tiền toàn gửi về cố quốc, không cần nói tiếng bản xứ vẫn sống ngon vì cậy có thể kinh doanh trong nội bộ cộng đồng.

Người Á dù sống lâu năm, thậm chí đẻ ra trên đất mới nhưng luôn bị coi là ngoại bang vì định kiến không nhiệt tình tham gia vào các cuộc đối thoại làm thay đổi xã hội.

Họ bị gắn với định kiến là học chăm, kiếm ra tiền, và im lặng ngoan ngoãn sống như một kẻ xa lạ trong nhà mà không ai cần đề phòng.

Thứ hai, vài lời khen tặng đó khiến xã hội và các nhà lập pháp có ảo tưởng rằng người châu Á hoàn toàn không bị kỳ thị và không phải đối mặt bất bình đẳng. Nếu người Á kêu ca, đó là trường hợp cá biệt và không cần quan tâm.

Tệ hơn, ảo tưởng đó còn tạo lý do để khá nhiều chương trình phúc lợi xã hội đẩy người Á ra ngoài vì họ đã ổn rồi, bằng chứng là scandal một số trường ĐH top đầu ở Mỹ đã bí mật loại sinh viên gốc Á.

Hệ luỵ thứ ba của kỳ thị tích cực là áp lực khủng khiếp mà người Á phải chịu đựng để luôn xuất hiện với tư cách sắc dân mẫu mực, dù vẫn phải chịu đủ liều lượng phân biệt kỳ thị như mọi sắc dân thiểu số khác.

Chống kỳ thị - đừng phủi tay bằng cách đổ cho bản chất con người (Phần 3)

Giải pháp đầu tiên là không chối bỏ sự thật rằng chúng ta sinh ra không bình đẳng về mặt cơ hội.

Môi trường giáo dục tốt, gia đình hạnh phúc, có điều kiện tập thể thao và phát triển kỹ năng, bố mẹ có sự nghiệp thành công... sẽ giúp con cái họ tiếp cận nhiều mối quan hệ có lợi hơn.

Ở bất kỳ nơi nào trên thế giới, biết gì không quan trọng bằng biết ai. Đó là lý do tại sao những tỷ phú tự thân luôn được ngưỡng mộ hơn những người giàu kiểu cha truyền con nối.

Chúng ta, về mặt DNA, cơ bản giống nhau (99,9%). Vì vậy, bất kỳ sự khác biệt trung bình nào về trí thông minh, sự thành đạt, độ lười biếng, xu thế bạo lực… của cộng đồng chủ yếu là sản phẩm của hệ thống văn hoá xã hội.

Thậm chí, hai em bé song sinh cùng trứng (100% DNA giống nhau) được nuôi dưỡng ở hai đất nước khác nhau, sẽ trở thành hai cá thể khác hẳn nhau.

Điều đó cũng có nghĩa khi ta phê phán, công tâm nhất là phê phán hành động, chứ không phải con người.

Đổ lỗi cho bản chất con người là cách phủi tay để ta không phải nhìn thẳng vào gốc rễ của vấn đề: Những lỗ hổng trong hệ thống. Đó có thể là các chương trình phúc lợi xã hội kém hiệu quả, chính sách hỗ trợ kinh tế yếu kém, hệ thống pháp luật sơ hở, bệ đỡ văn hoá lỏng lẻo, hay sự thất bại của lực lượng chấp pháp.

Sự đổi thay bền vững nhất là phương cách quản lý tổ chức xã hội và văn hoá chứ không phải đổ tội cho con người không có ý chí đổi thay. Ảnh minh họa: The Guardian.

Vì “hệ thống” là vấn đề trừu tượng và khó hiểu, lên án, phê phán và biểu tình chống lại một hệ thống đòi hỏi sự hiểu biết nhất định. Cách dễ hơn cả là chĩa mùi dùi vào nhóm người cụ thể trong vai trò con dê tế thần, với niềm tin ngây thơ rằng khi con dê chết thì vấn đề sẽ được giải quyết.

Ví dụ, lỗi không phải chính sách di cư kém mà là dân di cư xấu. Các nhà lãnh đại dân tuý rất ưa dùng chiêu này vì họ có thể giấu giếm sự yếu kém trong quản lý bằng cách đổ lỗi cho nạn nhân hoặc nhóm người bị coi là "dê tế thần".

Chấp nhận thực tế bất bình đẳng cơ hội cũng tức là chấp nhận rằng, sự đổi thay bền vững nhất là đổi thay phương cách quản lý tổ chức xã hội và văn hoá, chứ không phải đổ tội cho con người không có ý chí đổi thay. Ví dụ, những người nông dân thời hợp tác xã khi đất nước mạnh dạn đổi mới với khoán 10 đã đổi thay ngoạn mục, làm việc hết sức mình.

Khi một vài cá thể thất bại, sự thất bại ấy có thể là lý do cá nhân. Nhưng khi cả một cộng đồng chỉ số trung bình thất bại, đó là vấn đề văn hoá và hệ thống. Thay đổi văn hoá và hệ thống rất khó, nhưng là điều có thể.

Trở lại câu chuyện của George Floyd, sự kiện này dẫn tới một khoảnh khắc lịch sử tại nơi tôi đang sống. Thủ tướng Hà Lan Mark Rutte chỉ mới năm trước còn cho rằng hồ sơ xin việc không đề tên (blind hiring) để tránh kỳ thị là điều ngớ ngẩn, thì hôm rồi đã chính thức công nhận kỳ thị xảy ra một cách - có - hệ - thống tại Hà Lan.

Khá ngạc nhiên vì Hà Lan thường bị phê phán là "dồn rác giấu dưới thảm", khuất mắt trông coi mỗi khi động đến các vấn đề nhạy cảm như phân biệt chủng tộc. Ông Mark Rutte lên điểm sau tuyên bố đó.

Bởi chấp nhận đối mặt sự thật là bước quan trọng nhất để thay đổi tích cực thay vì đổ tội cho nạn nhân. Vậy thay đổi hệ thống như thế nào và mỗi chúng ta có thể làm gì để đóng góp cho sự thay đổi đó?

Kiến tạo sự an toàn

Phần một của loạt bài này giải thích rằng một trong hai nguồn gốc của kỳ thị bắt rễ sâu xa từ lòng yêu thương bầy đàn của chính mình mà đâm ra thù ghét và sợ hãi bầy đàn khác.

Trong câu chuyện của George Floyd, do yếu tố lịch sử, nước Mỹ có một thứ văn hoá khá đặc biệt là văn hoá súng đạn, gần như ai cũng có quyền mua súng.

Tỷ lệ nghi phạm bị cảnh sát bắn chết ở Mỹ (46/10 triệu người) cao ngang hoặc hơn các nước độc tài và nội bộ xung đột, trong khi tỷ lệ này ở châu Âu thường duới 5.

Sự kỳ thị cộng đồng da đen cộng với văn hóa súng đạn khiến cảnh sát dễ dàng nổ súng và mạnh tay với người da đen hơn cũng vì họ sợ. Chỉ cần chậm một phần mấy của giây thôi, kẻ ngã xuống chính là cảnh sát. Sự thay đổi về mặt hệ thống cho nước Mỹ có lẽ bắt đầu theo gương Australia và New Zealand, là kiến tạo sự an toàn và dần dần thay đổi văn hoá súng đạn chăng?

Nỗi sợ cũng bắt nguồn từ sự phân chia lại cơ hội - nền tảng của sự bất công quyền lực (power structure) tích tụ theo chiều dài lịch sử. Hình minh hoạ sau nói về sự khác biệt giữa "cào bằng" và "công bằng".

Trong một xã hội bất công về cơ hội, nếu ta đối xử cào bằng, ai cũng được hỗ trợ y như nhau (all lives matter), người yếu đuối sẽ muôn đời yếu đuối, người giàu có và quyền lực sẽ muôn đời giàu có và quyền lực.

Vậy nên, nước nào cũng có các chính sách ưu tiên (affirmative action) cho một số bộ phận dân chúng cần hỗ trợ để nhanh chóng đuổi kịp các tiêu chí chung của xã hội.

Trong một xã hội bất công về cơ hội, nếu ta đối xử cào bằng, ai cũng được hỗ trợ y như nhau (all lives matter), người yếu đuối sẽ muôn đời yếu đuối, người giàu có và quyền lực sẽ muôn đời giàu có và quyền lực. Ảnh: Story-Based Strategy.

 

Tuy nhiên, chính sách ưu tiên đôi khi cũng khiến những kẻ mạnh cảm thấy nguồn lực của chính mình bị san sẻ không công bằng. Đó là khi chiếc hộp mà gã cao to trong ảnh đang đứng bị kéo tuột sang cho gã thấp bé bên cạnh. Chính sách ưu tiên, nếu không có sự hiểu biết và đồng thuận từ xã hội, sẽ tạo ra cảm giác bất công, như đứa con cưng bỗng dưng bị cho ra rìa.

Ví dụ, khi tranh cử, ông Trump thu hút được khá nhiều phiếu từ một bộ phận nam giới da trắng Mỹ cảm thấy những cơ hội của họ đang dần dần bị "đánh cắp" bởi những kẻ mà trước đây vốn chỉ là cái bóng của chính mình: Người da màu, người nhập cư, phụ nữ, người trẻ tuổi, các sắc dân thiểu số có học.

Họ chưa bị thuyết phục bởi những lợi ích mà đa văn hoá đem lại. Họ cho rằng những cơ hội mà họ (có nguy cơ) bị mất không phải là sự dịch chuyển tất yếu của một nền kinh tế tri thức trong bối cảnh toàn cầu hoá, mà là do bị nẫng tay trên.

Đó chính là lý do ông Trump chủ yếu được giới trung lưu ủng hộ, chứ không phải đại đa số lao động nghèo. Nghèo thì chả có gì để mất. Nhưng trung lưu mà sợ biến thành nghèo thì sẽ dễ bỏ phiếu cho ông ta hơn.

Đây cũng là bối cảnh của nhiều công ty đa quốc gia khi những chiếc hộp được phân chia lại. Nhưng ít ai kịp để ý đến sự hậm hực của những gã đàn ông da trắng vốn quen thấy mình luôn ở vị trí cao chót vót bỗng dưng thấy sợ hãi vì dân da màu và phụ nữ có thể thay mình lên nắm quyền, dù giỏi, nhưng vẫn bị cho là ngoi lên đỉnh nhờ sự bất công (cái hộp- cái hộp). Họ cũng không thể đàng hoàng gọi tên cái hộp vì sợ gắn mác phân biệt.

Để giải quyết tận gốc mọi vấn đề, chúng ta cần hỏi tại sao lại cần những cái hộp? Tại sao lại cần sự cơ cấu có bao nhiêu phụ nữ hay người thiểu số trong ban lãnh đạo? Tại sao một nhóm người lại được hưởng trợ cấp xã hội và ưu tiên? Thật ra, việc tồn tại những cái hộp là do có cái HÀNG RÀO. Nếu cái hàng rào còn, những cái hộp sẽ còn, và bao nhiêu cũng không đủ.

Vì vậy, giải pháp bền vững nhất là giữ các chính sách ưu tiên nhưng đồng thời phải hướng tới giải quyết bất công quyền lực và cơ hội (power structure), tiến tới bỏ chính sách ưu tiên khi bình quyền được thiết lập. Những hàng rào cần phá bỏ bao gồm kỳ thị văn hoá vùng miền, kỳ thị giới, kỳ thị tuổi tác, kỳ thị sức khoẻ, kỳ thị xuất thân...

Đoàn kết thay vì chia rẽ, dùng lợi ích thay vì dùng sự sợ hãi

Phần một của loạt bài giải thích rằng xu hướng bảo vệ và hy sinh cho cộng đồng của chính mình mạnh đến mức ta có thể vì yêu thương bầy đàn mình quá mà thành thù ghét kẻ khác.

Tuy nhiên, thú vị là con người cũng rất dễ dàng nhập bầy đàn mới hoặc thay đổi bầy đàn. Chia một nhóm người thành hai, đưa cho mỗi bên một cái vòng tay có màu sắc khác nhau là chỉ một lúc sau, đội đỏ đội xanh sẽ cạnh tranh với nhau.

Chính vì thế, phương pháp bền vững nhất để xoá bỏ kỳ thị là tạo ra môi trường để những người ghét nhau được ở bên nhau, làm việc, giao tiếp trong một team, hoặc tốt nhất là đấu tranh cho mục đích chung như cùng hoạt động vì môi trường, hoặc để hoàn thành dự án công việc... Điều này đúng kể cả với những kẻ mang trong mình thù hận từ ngàn đời.

Phương pháp bền vững nhất để xoá bỏ kỳ thị là tạo ra môi trường để những người ghét nhau được ở bên nhau, làm việc, giao tiếp trong một team... Ảnh: Mai Minh Hồng.

 

Những nhà lãnh đạo có tâm và có tầm nhất cũng là người chuyển đi thông điệp đoàn kết. Họ chỉ ra lợi ích của sự đa dạng thay vì dùng sự sợ hãi để kích động lòng trung thành.

Với tư cách cá nhân, đó cũng là điều mỗi chúng ta có thể làm. Đối mặt với hỗn loạn và căm ghét, mỗi lời nói hay hành động của bạn đều có thể truyền đi thông điệp chia rẽ hoặc hàn gắn.

Liên quan sự kiện George Floyd, hãy đọc lại những post gần đây nhất của mình và tự vấn bản thân, những lời bạn nói có năng lượng gì, tạo thêm hằn thù hay kiến tạo sự chung tay?

Đương nhiên, ta hoàn toàn có thể lên tiếng chỉ để thoả mãn cái tôi và chính kiến cá nhân. Nhưng một mục đích nhân văn hơn, vị tha hơn, đó hẳn là lên tiếng với tư cách người hàn gắn vết thương.

Điều này thật khó khăn, nhất là khi ta phải chứng kiến mặt trái của phong trào với bạo lực và cướp bóc. Càng khó khăn hơn nếu như chính cửa hàng của gia đình ta từng bị phá hoại.

Liệu ai có thể gạt qua một bên và coi đó là bom rơi đạn lạc? Liệu ai vẫn một lòng ủng hộ quyền bình đẳng của người thiểu số vì họ hiểu rằng thắng lợi của người da đen cũng có nghĩa là thắng lợi của cộng đồng da màu? Liệu ai có thể nhìn xa tới mức hiểu rằng những thay đổi có tính hệ thống mà phong trào da đen gặt hái được sẽ đem lại quyền lợi cho mọi cộng đồng thiểu số?

Chúng ta không nên quên rằng chính người da đen đã đấu tranh cho nhiều sắc dân tị nạn được nhập cư vào Mỹ. Họ đã trả giá bằng máu và sinh mạng cho những quyền bình đẳng cơ bản mà người da màu ngày nay đang tận hưởng. Cuộc chiến ấy chưa kết thúc, quá khứ chưa khép lại. Và đoàn kết sắc tộc chính là giải pháp bền vững nhất để có một tương lai mà kỳ thị màu da không còn chỗ đứng trong xã hội đa văn hoá như Mỹ.

Và bởi trên đời còn có những tấm lòng nhân hậu và khả năng tập trung đại cục đến mức như vậy, nên chúng ta hoàn toàn có thể tin rằng cuộc chiến chống kỳ thị dù dai dẳng, thậm chí có bạo lực không mong muốn, nhưng rõ ràng đang tiến những bước dài.

Mỗi cá nhân chúng ta đều góp phần trong đó, là kẻ thờ ơ đi qua, là hòn đá cản đường hay người chạy tiếp sức.

Nếu ta còn băn khoăn, thì hãy nhớ rằng giá trị của một con người đôi khi không phải là khả năng của họ, mà là điều họ phải khó khăn lựa chọn.

 

Nguồn: https://zingnews.vn/ky-thi-dinh-kien-va-su-so-hai-tu-vu-nguoi-da-den-chet-o-my-post1094683.html