Làm thế nào để trở thành một kẻ hư vô hạnh phúc

Trên lý thuyết, theo đuổi một cuộc đời ý nghĩa là điều cao quý. Những khái niệm cốt lõi như cộng đồng, đạo đức, lô-gic, luân lý, ý thức và bình đẳng đều ra đời từ hành trình tìm kiếm ý nghĩa ấy. Từ Aristotle, Plato cho đến những bộ phim của John Hughes, khao khát lý giải mục đích của đời người đã truyền cảm hứng cho vô số kiệt tác văn chương, nghệ thuật và điện ảnh. Thế nhưng ngày nay, có điều gì đó đã lệch khỏi quỹ đạo. Hành trình đi tìm ý nghĩa không còn là một cuộc truy vấn riêng tư, mà đã trở thành một sản phẩm thương mại.

Sự trỗi dậy của những ý nghĩa vô nghĩa

Hãy thử chơi một trò đơn giản: “tìm ra những ý nghĩa vô nghĩa”. Lần tới, khi bạn đi siêu thị, nhà thuốc hay bất kỳ nơi nào không phải chốn khai sáng tâm hồn, hãy để ý xem các sản phẩm đang cố gắng bán cho bạn điều gì. Ta có thể kỳ vọng những lời cam kết về chất lượng và công dụng như: “đậu gà này ít natri”, “mặt nạ này không gây kích ứng”. Nhưng ngày nay, tham vọng của các sản phẩm đã vượt xa điều đó. Một thanh sô-cô-la không còn chỉ là bột sữa tách béo và đường, mà trở thành cơ hội kết nối tình cảm gia đình qua nhiều thế hệ. Một thỏi son không chỉ đơn thuần là điểm nhấn sắc màu cho khuôn mặt, mà là vũ khí cho sự thể hiện bản thân một cách táo bạo.

Thay vì giúp con người trở thành những sinh thể giác ngộ, viên mãn về tinh thần, sự nhan nhản của những “ý nghĩa gói gọn” này lại gây ra tác dụng ngược: làm trầm trọng thêm cảm giác bất mãn, xa cách và kiệt quệ tinh thần mà ai cũng thấy quen thuộc.

Nỗi ám ảnh về việc biến mọi khía cạnh trong cuộc sống trở nên có ý nghĩa đã tạo ra một thực tại mệt mỏi, nơi mà tất cả mọi thứ bỗng dưng trở thành vấn đề nghiêm trọng. Hộp thư điện tử tràn ngập những bản tin mỗi sáng, vạch ra danh sách những việc cần làm để thiền định, suy ngẫm và đánh dấu hoàn thành. Trong phòng tắm, ta nghe podcast nhắc nhở rằng phải tận dụng tối đa từng ngày, sau đó quấn khăn và vội vã viết vài dòng nhật ký về những gì mình đã “ý nghĩa hóa” trong ngày hôm qua.

Nhưng khi ý nghĩa không còn là một cuộc tìm kiếm dài hơi mà trở thành một thước đo hàng ngày, nó lại sinh ra vấn đề mới. Khi ta không thể ngay lập tức tìm thấy ý nghĩa trong công việc, các mối quan hệ hay những thứ ta tiêu dùng, ta dễ rơi vào trạng thái lo âu, trống rỗng, thất bại. Hành trình đáng lẽ giúp ta xây dựng văn hóa và tìm thấy sự viên mãn trong cuộc đời giờ chỉ còn là một nhiệm vụ trong danh sách “một cuộc sống tốt đẹp” mà chẳng bao giờ ta có thể đánh dấu hoàn tất.

North London, England. Photo by Ben Roberts/Panos Pictures

Hư vô chủ nghĩa như một giải pháp

Vậy đâu là lối thoát? Có phải cách duy nhất là buông xuôi, chấp nhận một thế giới hỗn độn và vô nghĩa? Thật ra, đúng là như vậy. Ít nhất, đó là điều đã giúp tôi.

Nhiều năm qua, tôi bị cuốn vào chủ nghĩa hư vô. Nghe có vẻ như cuộc sống tôi đang đi vào ngõ cụt, nhưng không phải vậy. Trái ngược hoàn toàn, việc tiếp cận triết lý gây tranh cãi này lại trở thành một trong những điều khai sáng và tiếp thêm sức mạnh cho tôi nhiều nhất.

Từ bỏ nỗi ám ảnh phải gán ghép ý nghĩa cho mọi thứ đã thay đổi cách tôi đánh giá giá trị và cách tôi sử dụng thời gian. Nó giúp tôi xác định điều gì đáng để quan tâm và, quan trọng hơn, điều gì có thể bỏ qua. Tôi nhận ra một kiểu hư vô lạc quan—một trạng thái mà trong đó ta có thể nhìn thấy vẻ đẹp mong manh của sự tồn tại, sự ngớ ngẩn của cuộc đời, và cả sự hỗn loạn thú vị của từng ngày trôi qua.

Nhưng tôi đang đi trước chính mình rồi. Để hiểu được sức mạnh của hư vô lạc quan, trước hết ta cần hiểu về bản thân triết lý này.

Ở nghĩa rộng nhất, chủ nghĩa hư vô cho rằng cuộc sống vốn vô nghĩa, và những hệ thống mà ta dựa vào để tạo ra mục đích—từ tôn giáo, chính trị, cấu trúc gia đình truyền thống, cho đến khái niệm về chân lý tuyệt đối—chỉ là những cấu trúc tưởng tượng do con người tạo ra, để giúp cho sự hỗn độn của tồn tại trở nên có vẻ trật tự hơn. Như Friedrich Nietzsche đã nói: “Mọi niềm tin, mọi thứ được cho là chân lý, đều sai lầm, vì đơn giản chẳng có thế giới chân thực nào cả.”

Nhà triết học Mỹ Donald Crosby chia chủ nghĩa hư vô thành bốn dạng chính: hư vô đạo đức (bác bỏ hoàn toàn khái niệm đúng và sai), hư vô nhận thức (phản đối khái niệm chân lý tuyệt đối), hư vô vũ trụ (cho rằng tự nhiên vốn thờ ơ và thậm chí thù địch với con người), và cuối cùng là hư vô hiện sinh—dạng hư vô phổ biến nhất và cũng là điều khiến nhiều người thao thức mỗi đêm: cuộc sống không có ý nghĩa, mọi thứ đều vô nghĩa.

Nghe đến đây, có lẽ ai cũng nghĩ chủ nghĩa hư vô là một điều bi quan cùng cực. Đúng là những tư tưởng này có thể dễ dàng biến thành một dạng hư vô độc hại, khiến con người cảm thấy tuyệt vọng và bế tắc. Nếu chẳng có gì quan trọng, thì làm gì cũng đâu có ý nghĩa? Nếu không có đúng sai, tại sao phải sống có đạo đức? Nếu tất cả đều vô nghĩa, thì việc ra khỏi giường vào buổi sáng có khác gì với việc nằm ì đó?

Sức mạnh thanh tẩy của chủ nghĩa hư vô lạc quan

Tôi sẽ không phủ nhận rằng ý niệm “chẳng có gì thực sự quan trọng”—công việc, tôn giáo, vũ trụ, hay thậm chí cả loại thực phẩm đóng hộp mà bạn chọn—có thể là một suy nghĩ choáng ngợp. Nhưng nó không nhất thiết phải như vậy. Đặt trong bối cảnh của một thế giới luôn ám ảnh với việc tìm kiếm (hoặc, thường xuyên hơn, mua lấy) ý nghĩa, thì điều này lại có thể trở thành một sự giải thoát.

Mỗi khi nghĩ về sự vô nghĩa của cuộc đời, tôi bắt đầu bằng cách tự nhắc mình rằng, trong dòng chảy vĩ đại của lịch sử nhân loại, sự tồn tại của tôi nhỏ bé đến mức nào (một góc nhìn mang tính vũ trụ). Những nỗi lo lắng và vấn đề của tôi hoàn toàn vô nghĩa. Những thành công và thất bại của tôi rồi sẽ bị lãng quên. Cũng như tất cả những vinh quang hay vấp ngã của những người xung quanh tôi (chủ nghĩa hư vô hiện sinh ở trạng thái thuần túy nhất).

Có thể tôi sẽ cảm thấy mình bị nuốt chửng bởi sự vô tận và thờ ơ của thời gian. Nhưng chính lúc đó, những điều nhỏ bé trong cuộc sống lại bất ngờ trở nên rõ ràng hơn. Nếu về lâu dài chẳng có gì thực sự quan trọng, thì sự chú ý của tôi sẽ dồn vào khoảnh khắc hiện tại. Tôi nhận ra rằng hiện tại—dù có tầm thường đến đâu—cũng mong manh, thoáng qua, dễ lãng quên chẳng khác gì những sự kiện vĩ đại nhất trong lịch sử loài người.

Chủ nghĩa hư vô khiến tôi tự hỏi: điều gì xứng đáng nhận được sự chú ý của tôi, và điều gì thì không? Liệu suy nghĩ của người khác về tôi có ý nghĩa (hay vô nghĩa) nhiều hơn so với một nhành hoa nhài đang buông rơi qua hàng rào nhà hàng xóm? Chắc là không. Vậy tại sao tôi lại để tâm đến điều này mà phớt lờ điều kia?

Nietzsche từng mô tả rằng ông “triết lý bằng chiếc búa”, nghĩa là đập tan những tư tưởng lớn rồi thử xem từ những mảnh vỡ đó có thể tái tạo lại điều gì. Theo cách đó, chủ nghĩa hư vô, cũng như mọi triết lý khác, chỉ đơn giản là một công cụ để khám phá cuộc sống của chúng ta. Và giống như bất kỳ công cụ nào, ta có thể cầm lên hay đặt xuống, sử dụng để sáng tạo hay hủy diệt—mọi kết quả phụ thuộc vào ý định của người dùng.

Bạn có quyền lựa chọn: rơi vào trạng thái tăm tối của chủ nghĩa hư vô độc hại, hay tìm một lối đi nhẹ nhàng hơn. Có thể bạn không có một mục đích rõ ràng, nhưng bạn có quyền quyết định. Đó chính là cách tôi tiếp cận chủ nghĩa hư vô khi nghĩ về một cuộc đời không mang ý nghĩa cố định.

Nhưng làm sao để cầm lấy công cụ này và sử dụng nó theo hướng tích cực? Hướng dẫn này sẽ giúp bạn bước vào thế giới của chủ nghĩa hư vô lạc quan mà không sa vào phiên bản tiêu cực của nó.

Hãy suy ngẫm thật kỹ

Hiểu sự khác biệt giữa chủ nghĩa hư vô thụ động và chủ động

Những thách thức mà chủ nghĩa hư vô đặt ra không hề xa lạ với Nietzsche. Ông có một cách diễn đạt thanh thoát về cách triết lý này có thể trở thành một sức mạnh hủy diệt hoặc kiến tạo. Theo Nietzsche, những người theo chủ nghĩa hư vô thụ động tiếp nhận ý niệm về sự vô nghĩa của cuộc đời một cách đầy sợ hãi. Họ hoảng loạn trước khoảng trống ấy, rồi vội vàng lấp đầy nó bằng bất cứ điều gì có sẵn. Như Nolen Gertz đã viết trên Aeon vào năm 2020, sự bảo vệ bản thân một cách mù quáng này chính là một “hình thức tự hủy hoại nguy hiểm”.

Ông còn nói thêm: “Tin tưởng chỉ vì muốn tin vào điều gì đó có thể dẫn đến một cuộc sống hời hợt, một trạng thái thỏa hiệp với bất cứ niềm tin nào mà người khác có, vì đối với một người theo chủ nghĩa hư vô thụ động, việc bám vào một niềm tin nào đó (dù niềm tin ấy chẳng có gì đáng tin) vẫn dễ chịu hơn là đối diện với nguy cơ không tin vào điều gì cả.”

Và đó cũng chính là cách mà chúng ta lại rơi vào chiếc bẫy của những ý nghĩa vô nghĩa. Hoặc kết thúc bằng việc đứng giữa lối đi của siêu thị, cố gắng thuyết phục bản thân rằng một lon đậu gà thực sự có ý nghĩa.

Như một lối thoát mang tính xây dựng hơn, Nietzsche khuyến khích con người tiến hóa thành những cá thể theo chủ nghĩa hư vô chủ động. Nghĩa là, thay vì hoảng sợ khi đối diện với sự trống rỗng, ta có thể nhìn nhận nó không phải như một bi kịch, mà là một cơ hội—một khoảng không để ta tự lấp đầy bằng những giá trị của riêng mình, tự xác định bản thân muốn trở thành ai và tin vào điều gì. Một người theo chủ nghĩa hư vô chủ động không sợ hãi trước sự hỗn loạn; họ xem đó là cơ hội để sáng tạo ra một điều gì đó mới mẻ và tốt đẹp hơn.

Trên hành trình đi đến chủ nghĩa hư vô lạc quan, tôi nhận ra mình ở đâu đó giữa hai thái cực này. Tôi không hề kinh hãi trước sự thiếu vắng của những chân lý tuyệt đối, nhưng cũng không vội vàng dựng lên những niềm tin mới để khỏa lấp khoảng trống ấy. Thay vào đó, tôi chọn cách dừng lại, nhìn vào khoảng không, và suy ngẫm về sự tự do mà chính sự vô nghĩa mang lại.

Hãy cảnh giác với những ý nghĩa vô nghĩa

Nếu như chủ nghĩa hư vô có thể mở rộng nhận thức của ta về cuộc sống, thì sự thao túng thương mại hóa lại lợi dụng điểm yếu của những người theo chủ nghĩa hư vô thụ động, góp phần tạo ra một thời đại ám ảnh với cái tôi và sự thỏa mãn bản thân. Nó không chỉ khuyến khích ta đặt bản thân làm trung tâm của mọi hành động, mà còn tinh vi ngụy trang điều đó như một hành động cao quý. Khi ta đắm chìm vào kiểu huyễn hoặc cá nhân này, ta cho phép mình dành phần lớn thời gian để suy nghĩ về chính cuộc đời mình, hành động của mình, trải nghiệm của mình.

Trong một cuộc phỏng vấn với tạp chí Politico năm 2020, Virginia Heffernan, tác giả của cuốn Magic and Loss: The Internet as Art, đã nhận xét: “Cái ảo tưởng gần đây về việc ‘tối ưu hóa’ cuộc sống—để đạt hiệu suất cao nhất, năng suất tối đa, hiệu quả tuyệt đối—đã tạo ra cả một ngành công nghiệp phụ, nơi những cuộc sống nhạt nhẽo nhất cũng được biến thành những câu chuyện anh hùng.”

Để không rơi vào chiếc bẫy phù phiếm này, ta cần tỉnh táo nhận diện và đề phòng những cách mà thế giới đang cố thuyết phục ta rằng ta đang thực hiện một hành động thiêng liêng—bằng cách gán cho mọi thương hiệu, sản phẩm, hay dịch vụ một ý nghĩa sâu sắc nào đó.

Liệu một chiếc quần lót dành cho kỳ kinh nguyệt có thực sự là biểu tượng của sự nổi loạn, hay chỉ đơn giản là một sản phẩm vệ sinh tiện lợi? Liệu chai sốt cay trong tủ lạnh của tôi có thật sự chứng tỏ tôi là một kẻ đam mê những trải nghiệm táo bạo, hay nó chỉ đơn thuần phản ánh một hệ tiêu hóa khỏe mạnh? Ngân hàng của tôi có thực sự giúp tôi đầu tư vào giá trị gia đình và cộng đồng, hay tôi chỉ đơn giản là thích mức phí thấp nếu duy trì một số tiền gửi nhất định hàng tháng?

Trong lúc viết bài này, tôi tình cờ nhận được một quảng cáo về Florence by Mills, dòng sản phẩm chăm sóc da dành cho tuổi teen của nữ diễn viên Millie Bobby Brown (tôi đánh giá cao thuật toán khi nhận ra tinh thần trẻ trung của tôi). Toàn bộ dòng sản phẩm khoác lên mình những gam màu pastel quen thuộc, cùng những thông điệp sáo rỗng về việc “trao quyền cho giới trẻ thông qua điều gì đó gì đó” mà ta thường thấy ở các sản phẩm chăm sóc cá nhân. Nhưng thứ khiến tôi chú ý nhất chính là mặt nạ Feed Your Soul Love U a Latte. Có vẻ như chưa bao giờ là quá sớm để dạy cho giới trẻ rằng giác ngộ có thể đạt được chỉ trong một liệu trình 15 phút trên da mặt.

Tôi hy vọng những người trẻ đang xem xét các sản phẩm này đủ tỉnh táo để không bị cuốn vào những câu chuyện huyễn hoặc như vậy; rằng họ có thể dừng lại để tự hỏi những món hàng giá rẻ này đang kêu gọi họ đầu tư điều gì—về mặt cảm xúc hay tài chính. Liệu một món đồ có thực sự mang lại hạnh phúc cho họ, hay nó chỉ là một ví dụ khác về điều mà Heffernan đã cảnh báo: biến những cuộc đời nhạt nhẽo nhất trở thành những câu chuyện vĩ đại một cách gượng ép?

Nhận ra mặt tươi sáng của chủ nghĩa hư vô

Mỗi khi tôi nhắc đến chủ nghĩa hư vô như một liều thuốc giải độc cho sự thương mại hóa ý nghĩa, tôi lại nhận được những câu hỏi quen thuộc: Nếu chẳng có gì quan trọng cả, vậy tại sao phải làm gì? Tại sao phải ra khỏi giường? Gội đầu? Đối xử tử tế với người khác? Tại sao không buông xuôi mà nằm co ro trong tuyệt vọng?

Tôi chợt nhớ đến một tập phim trong loạt phim hài The Good Place (2016-2020) của Netflix. Chidi – một nhân vật tình cờ là triết gia đạo đức – rơi vào một cuộc khủng hoảng hiện sinh, chính là kiểu hoang mang thường dẫn đến những câu hỏi như trên. Trong cơn suy sụp, anh dẫn cả lớp triết học của mình đi qua những con đường lớn mà nhân loại đã từng tìm kiếm ý nghĩa và cố gắng định nghĩa thế nào là một “cuộc sống đạo đức.” Anh lần lượt trình bày về đạo đức đức hạnh, thuyết hậu quả, thuyết nghĩa vụ, rồi cuối cùng đi đến kết luận rằng tất cả những con đường ấy đều dẫn đến hư vô (cũng đáng để xem thử phim để hiểu lý do Chidi đưa ra kết luận này). Và rồi, khi nhận ra chủ nghĩa hư vô là cách tiếp cận triết học hợp lý duy nhất, anh hoàn toàn sụp đổ.

Dù rất yêu thích nhân vật Chidi, tôi vẫn thấy cảnh phim này hơi đơn điệu vì cách nó mô tả chủ nghĩa hư vô như một lối mòn tất yếu dẫn đến tuyệt vọng. Phản ứng này luôn khiến tôi băn khoăn. Rốt cuộc, sáng nay bạn thức dậy để đi tìm ý nghĩa của cuộc đời, hay chỉ đơn giản là để uống một tách cà phê? Những câu hỏi vĩ đại ấy có thực sự mang lại cho ta niềm an ủi to lớn?

Ngược lại với Chidi, một nhân vật văn hóa đại chúng khác lại cho thấy chủ nghĩa hư vô có thể mang đến niềm hạnh phúc nhiều hơn là nỗi hoang mang. Trong bộ phim The Beach Bum (2019), Matthew McConaughey vào vai Moondog – một nhà văn từng lừng danh ở Florida, nay đắm chìm trong lối sống hưởng lạc. Câu chuyện của anh là một hành trình đầy màu sắc của sự buông thả, từ rượu bia, ma túy, trách nhiệm bị né tránh, đến những cuộc vui thâu đêm. Nhưng điều kỳ lạ là, những cuộc hoan lạc ấy lại không kéo theo bất kỳ hậu quả nghiêm trọng nào.

Xem The Beach Bum, ta có cảm giác như đã từng chứng kiến câu chuyện này trước đây, ta chờ đợi cú trượt ngã của nhân vật chính – khoảnh khắc Moondog phải trả giá cho sự vô trách nhiệm của mình, khi cuộc đời rốt cuộc cũng sẽ bắt kịp anh. Nhưng cú ngã ấy không bao giờ đến. Sau khi bộ phim được công chiếu tại liên hoan phim South by Southwest, nhà phê bình Hazem Fahmy nhận xét: “Thay vì lờ đi những vấn đề này, bộ phim lại nhấn mạnh rằng trong thế giới kỳ lạ này, chẳng có gì thực sự quan trọng cả.”

Moondog chẳng bận tâm đến bất cứ điều gì, anh sống chỉ để tận hưởng khoái lạc. Cuối phim, anh thẳng thắn bày tỏ triết lý sống của mình với một phóng viên: “Chúng ta có mặt ở đây là để tận hưởng.” Bất chấp mọi sự hủy hoại, bất chấp thái độ coi thường quy tắc, giá trị và hậu quả, Moondog không bị trừng phạt. Đến cuối phim, anh thậm chí còn giành giải Pulitzer và có trong tay hàng triệu đô-la. Nhưng, đúng với bản chất của mình, anh cũng chứng minh rằng những thứ ấy chẳng có ý nghĩa gì (tôi sẽ không tiết lộ đoạn kết).

Câu chuyện của Moondog cho thấy rằng, khi ta thôi ám ảnh về những ý nghĩa lớn lao, ta có thể bắt đầu tự hỏi những điều đơn giản nhưng trọn vẹn hơn: Hạnh phúc lúc này trông như thế nào? Điều gì sẽ khiến tôi vui vẻ hôm nay? Làm sao để có một khoảnh khắc thỏa mãn? Thường thì câu trả lời chẳng hề phức tạp. Đó có thể là những niềm vui nhỏ bé luôn sẵn có – khoảng thời gian bên những người yêu thương, một bữa ăn ngon, một buổi dạo chơi giữa thiên nhiên, hay một tách cà phê nóng hổi. Hoặc, nếu là Moondog, thì đó có thể là rất nhiều rượu và tiệc tùng.

Chủ nghĩa hư vô không nhất thiết phải dẫn đến ích kỷ

Câu chuyện của Moondog nghe có vẻ hấp dẫn, nhưng nó lại gợi lên một mối lo khác về chủ nghĩa hư vô. Có thể nó không khiến bạn khổ sở, nhưng còn những người xung quanh bạn thì sao? Nếu chẳng có gì thực sự quan trọng, nếu bạn không phải là một phần của kế hoạch vĩ đại nào và cũng không bị ràng buộc bởi bất kỳ quy tắc nào, điều gì sẽ ngăn bạn chỉ hành động vì lợi ích của chính mình?

Nietzsche đã rất ý thức về những cạm bẫy này. Trong Bên kia Thiện và Ác (1886), ông viết: “Kẻ chiến đấu với quái vật hãy cẩn thận kẻo chính mình trở thành quái vật. Và nếu ngươi nhìn chằm chằm vào vực thẳm quá lâu, vực thẳm cũng sẽ nhìn lại ngươi.”

Chủ nghĩa hư vô buộc ta phải vứt bỏ mọi ý nghĩa và nhìn vào khoảng trống còn lại. Nhưng thay vì là một hố đen đáng sợ, khoảng trống ấy có thể trở thành nơi để ta suy ngẫm. Đó là một không gian có thể được lấp đầy bằng bất cứ điều gì ta muốn. Theo cách đó, chủ nghĩa hư vô giống như một tấm gương phản chiếu và bóp méo niềm tin của ta. Nếu đến với nó bằng nỗi đau và sự sợ hãi, ta sẽ chỉ thấy những cảm xúc ấy được nhân lên gấp bội. Nếu tìm đến nó để biện minh cho những hành vi tồi tệ, ta cũng sẽ tìm thấy cái cớ.

Nhìn vào vực thẳm

Hãy thử một lần. Dành một khoảnh khắc để thực sự chấp nhận sự nhỏ bé của mình trong vũ trụ này. Hãy thừa nhận rằng bạn chẳng có ý nghĩa gì cả. Rằng bạn không quan trọng. Rằng tên tuổi, cái tôi, danh tiếng, gia đình, bạn bè và những điều bạn yêu thương rồi cũng sẽ tan biến.

Nhưng điều đó không nhất thiết phải là một trải nghiệm hủy diệt. Khi sự bất an qua đi, khi cái tôi lùi xuống, hãy dừng lại và tự hỏi – hiểu biết của bạn về thời gian và năng lượng của chính mình đã thay đổi như thế nào? Công việc của bạn có thực sự quan trọng đến thế không, khi bạn biết rằng ngay cả những thành tựu vĩ đại nhất của loài người cuối cùng cũng sẽ bị lãng quên theo dòng thời gian? Những vấn đề, con người hay tình huống đang khiến bạn căng thẳng và đau khổ có thực sự đáng để bận tâm không, khi nhớ rằng chẳng ai thực sự nhớ đến hay bị ảnh hưởng lâu dài bởi chúng?

Thứ duy nhất mà những nỗi lo trần thế này thực sự tác động đến chính là những điều mà chúng lấy đi khỏi bạn – những thứ có thể không “quan trọng” theo một cách tuyệt đối, nhưng ít nhất vẫn mang lại niềm vui.

Khi tập trung vào sự nhỏ bé của cuộc đời mình, bạn có thể tự hỏi: Nếu tôi không quan trọng, và những vấn đề đang chiếm hết thời gian của tôi cũng chẳng đáng kể, vậy thế giới sẽ hiện ra trước mắt tôi theo cách nào khác? Nếu tôi không còn là trung tâm của vũ trụ của chính mình, điều gì sẽ lấp đầy khoảng trống đó?

Bạn có thể bắt đầu tự hỏi điều gì bạn thực sự muốn để lại sau khi mình ra đi, điều gì cần được bảo vệ và trân trọng.

Tôi đã suy ngẫm về điều này khi chứng kiến cả thế giới cùng chạm trán với chủ nghĩa hư vô – khoảnh khắc những hình ảnh đầu tiên từ Kính viễn vọng Không gian James Webb được công bố. Những bức ảnh ấy ghi lại vô số thiên hà xa xôi đã tồn tại hàng tỷ năm trước. Một góc nhìn quá sức tưởng tượng, đập tan mọi hiểu biết của chúng ta về thời gian, kích thước và khoảng cách – chưa kể đến khả năng tồn tại của những sự sống và thực tại vượt ra ngoài tầm hiểu biết của con người.

Phản ứng của thế giới trước điều đó không phải là trầm cảm hay tuyệt vọng. Mà là kinh ngạc. Con người sững sờ trước vẻ đẹp và sự bao la của những thế giới mà họ sẽ không bao giờ thực sự hiểu được. Họ nhận ra cuộc đời mình nhỏ bé đến mức nào trong vũ trụ, rằng ngay cả dải Ngân Hà của chúng ta cũng chỉ là một chấm mờ vô nghĩa. Và chính sự vô nghĩa ấy lại mang đến cảm giác khiêm nhường. Nó không làm tan nát trái tim con người, mà ngược lại, khiến họ phấn khích, nhắc họ nhớ rằng sự tồn tại này thật kỳ diệu và vĩ đại đến nhường nào. Họ thấy biết ơn vì được làm một chấm nhỏ trong bầu trời bất tận, được trở thành một phần của tấm thảm thiên hà này, dù chỉ trong một khoảnh khắc thoáng qua.

Điều đó đòi hỏi lòng can đảm, nhưng nếu bạn dám đối diện với vực thẳm, bạn cũng có thể nhận ra rằng nó giúp bạn hướng sự chú ý đến những điều bạn mong muốn được kéo dài hơn cả chính bản thân mình. Nghệ thuật, cộng đồng, những người bạn yêu thương, quyền được an toàn, được tôn trọng và hạnh phúc của họ. Nếu bạn đang tìm một nơi để hướng dòng năng lượng vốn chỉ quẩn quanh cái tôi của mình, hãy bắt đầu từ đó. Thay vì rơi vào khủng hoảng hiện sinh, sự tiêu vong tâm lý hay lối sống ích kỷ buông thả, bạn có thể tìm thấy sự an yên trong những giá trị rộng lớn hơn.

Hãy thử một chút thiền về cái chết

Mỗi khi cảm thấy quá tải, tôi nhắc nhở mình rằng một ngày nào đó, tôi sẽ không còn tồn tại. Và ngay lập tức, những điều đang làm tôi căng thẳng bỗng trở nên nhỏ bé. Chấp nhận sự hữu hạn của đời mình khiến thế giới xung quanh – vốn bình thường và có phần tẻ nhạt – đột nhiên hóa thành một bữa tiệc giác quan ngập tràn hương thơm, sắc màu và những trải nghiệm mong manh đến khó tin.

Sự “tỉnh thức về cái chết” này là trung tâm trong công trình nghiên cứu của Nikki Mirghafori – một nhà khoa học trí tuệ nhân tạo đồng thời là một giáo thọ Phật giáo. Để chạm tới cảm giác này, bà khuyên nên thử một hình thức thiền gọi là “thiền về cái chết” – một phương pháp giúp con người đối diện với nỗi sợ hãi về cái chết và cảm nhận được sự kỳ diệu lạ lùng đến từ điều đó.

Cách thực hành rất đơn giản: khi thiền, hãy lặp đi lặp lại câu nhắc nhở: “Hơi thở này có thể là hơi thở cuối cùng của ta.” Lý thuyết đằng sau phương pháp này là khi bạn chấp nhận từng chút một sự mong manh của bản thân, bạn sẽ quan sát được những cảm xúc trào lên trong lòng, đối diện với từng nỗi sợ và dần chạm đến sự an nhiên.

Mirghafori tin rằng, khi ta thực sự chấp nhận cái chết và đối mặt với sự vô thường của cuộc đời, ta sẽ điều chỉnh cách sống của mình để phù hợp với những giá trị chân thật nhất. Chính vì con người thường né tránh việc suy ngẫm về cái chết – và do đó không trân trọng sự ngắn ngủi quý giá của đời mình – nên họ mới dễ dàng hoang phí thời gian.

Tôi có thể nói rằng đây là một trải nghiệm đầy ám ảnh. Giống như một buổi diễn tập cho giây phút cuối cùng của đời mình, nơi tâm trí bị cuốn vào những nỗi sợ, hối tiếc, khao khát, mất mát, yêu thương và biết ơn. Khi bạn hình dung rằng mỗi hơi thở là hơi thở cuối cùng, từng hơi thở bỗng trở thành một món quà. Và ngay cả khi bài thiền kết thúc, bạn vẫn không thể bước vào phần còn lại của ngày hôm đó mà không cảm thấy hân hoan vì vẫn còn đang sống.

Điều này khiến tôi nhớ đến lời Epicurus từng nói: “Cái chết không liên quan đến chúng ta, vì chừng nào ta còn tồn tại, cái chết chưa đến. Và khi cái chết đến, ta không còn tồn tại.” Ông không tin vào sự sống sau cái chết, dù là thiên đường hay địa ngục. Ông dạy rằng cuộc đời và mọi điều quý giá mà nó mang lại đang diễn ra ngay lúc này, ngay tại đây.

Cũng giống như chủ nghĩa hư vô thường bị hiểu sai thành sự hủy diệt, Epicurus cũng bị gán ghép với chủ nghĩa khoái lạc và lối sống hưởng thụ vô độ. Nhưng thực ra, ông tin rằng cách sống đó sẽ đưa con người rời xa vật chất và lòng tham. Nguyên tắc khoái lạc của ông đề cao việc sống tốt, làm điều thiện, bởi khi chỉ có duy nhất một cuộc đời để tận hưởng, ta không nên lãng phí nó vào những dằn vặt vô nghĩa hay những tổn thương ta gây ra cho người khác. Cách duy nhất để cảm thấy thực sự hạnh phúc chính là đối xử tốt với mọi người.

Hãy nhớ đến những niềm vui vô nghĩa

Tôi muốn khép lại những suy tư này bằng một điều nhẹ nhàng hơn. Một cách để quay về với những niềm vui nhỏ bé nhưng thực sự làm nên cuộc sống của ta là lập một danh sách “những điều dễ chịu”. Mỗi ngày, hãy dành chút thời gian để ghi lại những khoảnh khắc, con người hay sự kiện khiến bạn thấy vui.

Tôi đã làm điều này trong nhiều năm. Mỗi khi xem lại những trang danh sách đầy ngẫu hứng của mình, tôi luôn ngạc nhiên vì sự giản dị của chúng: mùi hương của lá húng quế tươi, một câu chuyện cười thật hay, hai chú chó lần đầu gặp nhau trên phố. Từng điều nhỏ lẻ có vẻ chẳng đáng kể, nhưng khi xếp chúng lại với nhau, chúng làm phong phú từng ngày của tôi bằng những ngọt ngào bất tận. Học cách chú ý đến những điều đó giúp tôi quay về với những gì thực sự đem lại sự an ủi, dạy tôi biết trân trọng khoảnh khắc hiện tại thay vì mãi chạy theo một ngày nào đó xa xôi.

Quá nhiều lần, trong hành trình kiếm tìm ý nghĩa lớn lao, ta vô tình xóa đi không chỉ niềm vui từ những điều bé nhỏ bị lãng quên, mà cả sức mạnh tiềm tàng mà chúng mang lại. Đúng, một đàn vẹt sà xuống khoảng sân nhỏ, hay một lần bật khóc khi nghe bài hát của Paul Kelly, hay thứ năng lượng đầy trẻ thơ của chương trình Junior Bake Off – tất cả những điều này không làm thay đổi cuộc đời. Nhưng khi ta dành thời gian để nhận ra và trân trọng chúng, chúng sẽ hợp lại thành một tổng thể đẹp đẽ hơn ta tưởng. Vài khoảnh khắc đáng yêu sẽ tạo nên một ngày đẹp, một tuần đẹp, một năm đẹp, và rốt cuộc, một cuộc đời đẹp.

Vô nghĩa ư? Có thể. Nhưng quý giá ư? Chắc chắn.

Làm thế nào để trở thành một người theo chủ nghĩa hư vô hạnh phúc

Sự trỗi dậy của những ý nghĩa vô nghĩa. Việc tìm kiếm ý nghĩa từng là một hành trình cao đẹp, nhưng ngày nay nó đã trở thành một món hàng được thương mại hóa, khiến con người lo lắng nhiều hơn là kinh ngạc.

Chủ nghĩa hư vô như một giải pháp. Đây là triết lý cho rằng cuộc đời vốn vô nghĩa. Nhưng nếu biết cách đón nhận, nó có thể trở thành một sự giải phóng.

Sức mạnh thanh lọc của chủ nghĩa hư vô tươi sáng. Đây là một dạng chủ nghĩa hư vô lạc quan, nhấn mạnh vẻ đẹp mong manh của sự tồn tại, sự phi lý của đời sống và cái hỗn độn đầy kích thích của từng ngày trôi qua.

Hiểu sự khác biệt giữa chủ nghĩa hư vô thụ động và chủ động. Những người theo chủ nghĩa hư vô thụ động cố lấp đầy khoảng trống bằng bất cứ thứ gì trong tầm tay, còn những người chủ động thì không nao núng – họ tự tạo nên giá trị của riêng mình.

Cảnh giác với những ý nghĩa vô nghĩa. Để tránh rơi vào chủ nghĩa hư vô tiêu cực hay độc hại, ta cần tỉnh táo trước những cách mà thế giới đang cố thuyết phục ta rằng ta đang tham gia vào một điều thiêng liêng nào đó.

Nhìn ra mặt tươi sáng của chủ nghĩa hư vô. Khi không còn bị ám ảnh bởi một mục đích vĩ đại, bạn sẽ có thể đặt ra những câu hỏi đơn giản nhưng sâu sắc hơn, chẳng hạn như: Điều gì làm mình hạnh phúc ngay lúc này?

Chủ nghĩa hư vô không nhất thiết dẫn đến sự ích kỷ. Khi nhìn thẳng vào vực thẳm của cuộc đời, ta sẽ bắt đầu tập trung vào những điều mà ta mong muốn tồn tại lâu hơn chính bản thân mình.

Hãy thử một chút thiền về cái chết. Đây là một trải nghiệm đáng sợ. Nhưng khi hình dung rằng mỗi hơi thở có thể là hơi thở cuối cùng, ta sẽ thấy mỗi hơi thở là một món quà.

Nhớ đến những niềm vui vô nghĩa. Từ hương thơm của lá húng quế đến một câu chuyện cười thật hay – hãy lập một danh sách những điều nhỏ bé khiến bạn vui. Vô nghĩa ư? Có thể. Nhưng quý giá? Chắc chắn.

Tại sao điều này quan trọng

Những triết gia trẻ đang đón nhận chủ nghĩa hư vô

Nếu muốn tìm những góc nhìn tích cực và chân thành về chủ nghĩa hư vô, hãy nhìn vào cách các triết gia trẻ đang khám phá nó. Hai bài TEDx Talk của những thiếu niên đặc biệt nổi bật trong lĩnh vực này.

Năm 2018, Elias Skjoldborg – một học sinh tại trường Harwood Union High School ở Vermont – đã sử dụng sân khấu TEDx để giới thiệu quan điểm của mình về chủ nghĩa hư vô lạc quan. Theo anh, nếu cuộc đời vốn vô nghĩa, nếu ta không bị ràng buộc vào bất kỳ nhiệm vụ hay mục tiêu siêu việt nào, thì ta có thể dành thời gian ngắn ngủi của mình chỉ để theo đuổi hạnh phúc.

Khi nói: “Nếu bạn chết ngay lúc này, điều đó chẳng ảnh hưởng gì đến bức tranh lớn lao. Nếu bạn chưa từng được sinh ra, cũng chẳng ai thực sự quan tâm”, anh không xem đó là tin xấu, mà là một sự giải thoát. Anh tiếp tục: “Việc cuộc sống không có ý nghĩa không phải là lý do để buồn bã.” Ngược lại, nếu đời ta không có mục đích định sẵn, thì điều duy nhất ta có thể làm là tìm ra hạnh phúc trong khoảnh khắc ngắn ngủi này. Skjoldborg khuyên người nghe nên tìm sở thích, giúp đỡ người khác, giải quyết vấn đề thay vì tạo ra chúng, và đơn giản là cố gắng hết sức.

Anh không phải là người duy nhất đi theo lối suy nghĩ này. Một năm trước đó, Siddharth Gupta – học sinh tại trường Quốc tế Kodaikanal ở Ấn Độ – cũng đã chia sẻ cách chủ nghĩa hư vô giúp anh tìm ra lối đi. Đặt tiêu đề bài nói là “Lời thú nhận của một người theo chủ nghĩa hư vô hiện sinh”, anh kể về cách niềm tin rằng cuộc đời không có giá trị cố hữu đã cho anh “cơ hội để tìm ra ý nghĩa trong từng điều mình làm”.

Trong khi đó, trên YouTube, Khadija Mbowe – một vlogger người Canada gốc Gambia chuyên phân tích xã hội và truyền thông – gần đây đã khám phá chủ nghĩa hư vô và chủ nghĩa phi lý trong một video đặt câu hỏi: Liệu cuộc đời còn có giá trị khi nó chỉ là một sự kiện ngẫu nhiên vô nghĩa trong một vũ trụ thờ ơ? Mặc một chiếc áo thun cam rực rỡ với lớp trang điểm cá tính, Mbowe trông không khác gì một Gen Z hiện đại, hỏi câu ấy với sự dễ dàng như thể đang bình luận về một video mukbang nổi tiếng.

Dẫn chứng từ James Baldwin đến RuPaul’s Drag Race, Mbowe không đưa ra những câu trả lời nặng nề, u tối. Thay vào đó, cách tiếp cận của vlogger này đầy suy tư, khám phá, và cuối cùng là tràn đầy hy vọng.

Mỗi thế hệ đều có xu hướng tin rằng hoàn cảnh của họ đặc biệt khó khăn hơn những thế hệ trước. Nhưng đối với những người trẻ trưởng thành giữa hàng loạt cuộc khủng hoảng – từ đại dịch, thảm họa khí hậu đến nền kinh tế chao đảo – họ có lý do để cảm thấy mình thực sự chịu nhiều thiệt thòi.

Tuy vậy, khi lắng nghe những triết gia trẻ này, ta không thể không cảm thấy nhẹ nhõm. Không chỉ bởi cách họ diễn giải chủ nghĩa hư vô một cách tích cực, mà còn bởi sự kiên cường mà nó dường như mang lại cho họ.

Sách và tài liệu tham khảo

Trong cuốn sách The Sunny Nihilist: How a Meaningless Life Can Make You Truly Happy (2021), tôi không chỉ khám phá xu hướng hiện đại trong việc đặt quá nhiều kỳ vọng vào ý nghĩa cuộc sống mà còn đi sâu vào những hệ lụy đen tối của điều này. Đặc biệt, tôi xem xét cách chủ nghĩa hư vô giao thoa với những khái niệm về công việc, tình yêu, gia đình, chủ nghĩa tư bản và chính trị. Đồng thời, tôi cũng bàn về cách con người có thể tháo gỡ bản thân khỏi vòng xoáy đó, và cảm giác nhẹ nhõm tuyệt vời khi làm được điều ấy.

Những tác giả nổi bật như Ottessa Moshfegh, Melissa Broder và Lisa Taddeo thường xuyên quay lại chủ đề chủ nghĩa hư vô trong thế hệ millennial qua các tác phẩm của họ. Trong khi đó, các cây bút như Jia Tolentino, Susan Sontag và Jenny Odell tiếp cận chủ đề rộng hơn, xoay quanh ý nghĩa, giá trị và cộng đồng – những điều có mối liên hệ chặt chẽ với chủ nghĩa hư vô. Nếu muốn bắt đầu với những tác phẩm khai sáng mà vẫn dễ tiếp cận, tôi gợi ý Trick Mirror (2019) của Tolentino và How to Do Nothing (2019) của Odell. Cả hai cuốn sách này không chỉ giàu nội dung mà còn là nguồn chủ đề trò chuyện tuyệt vời suốt nhiều năm qua của tôi.

Tôi đã đề cập đến The Good Place (nếu chưa xem thì bạn nên thử), nhưng thực tế, chủ nghĩa hư vô còn len lỏi vào nhiều tác phẩm giải trí nổi tiếng khác, chẳng hạn như BoJack Horseman (2014-2020) – bộ phim hoạt hình theo chân một nhóm con người và động vật biết nói giữa vòng xoáy Hollywood, danh vọng và những chu kỳ tham vọng - tự hủy của chính họ. Một trong những khoảnh khắc hư vô chủ nghĩa đáng nhớ nhất đến từ nhân vật Mr. Peanutbutter – một chú chó Labrador đáng yêu nhưng khờ khạo, đồng thời là một diễn viên truyền hình thành công. Khi an ủi vợ mình, anh ta nhẹ nhàng nói: "Vũ trụ là một khoảng không lạnh lẽo, tàn nhẫn. Chìa khóa để hạnh phúc không nằm ở việc tìm kiếm ý nghĩa, mà là cứ bận rộn với những điều vô nghĩa, rồi cuối cùng... bạn cũng sẽ chết." Tôi hứa đấy, câu thoại này trên màn ảnh hài hước hơn nhiều so với khi đọc lại.

Chủ nghĩa hư vô cũng xuất hiện trên màn ảnh rộng. Các bộ phim như Everything Everywhere All at Once (2022) và Palm Springs (2020) chứng minh rằng những ý tưởng này hoàn toàn có thể được thể hiện theo cách sôi động, hài hước và bùng nổ. Tuy nhiên, nguồn tài nguyên hư vô chủ nghĩa bất ngờ mà tôi yêu thích nhất có lẽ là SpongeBob SquarePants (1999 - nay). Nếu một miếng bọt biển biết nói không thể khiến bạn tin vào sự hỗn loạn đầy quyến rũ của cuộc sống, thì có lẽ chẳng có gì có thể.

Nguồn: How to be a happy nihilist | Psyche.co