Người mẹ vô tâm và chiến trường mang tên bữa ăn

Trong phần lớn các gia đình, trừ những gia đình giàu có, những mái ấm mà người cha đảm đương vai trò nội trợ, hay những tổ ấm hiếm hoi nơi việc nhà được chia đều, người mẹ vẫn thường là người gánh vác chuyện bếp núc, chăm lo từng bữa ăn cho cả nhà.

Một nghiên cứu năm 2016 cho thấy: 70% phụ nữ, dù đã lập gia đình hay còn độc thân, là người trực tiếp nấu nướng, so với chỉ 46% nam giới. Điều này càng rõ rệt hơn ở những người mẹ có con nhỏ; họ dành nhiều thời gian hơn cho việc nấu ăn và phục vụ bữa ăn.

Trong một gia đình êm ấm, chan chứa tình thương, món ăn có thể trở thành biểu tượng của sự gắn kết. Trải nghiệm về mùi vị, mùi thơm lừng của nồi thịt hầm trên bếp, hay vị ngọt ngào, quyến rũ của chiếc bánh táo vừa mới ra lò, có thể là một ký ức sống động, đầy xúc cảm về những tháng ngày đã qua. Nhà văn Marcel Proust từng bất hủ hóa điều ấy khi ông cắn miếng bánh madeleine và ký ức ùa về như cơn sóng. Nấu và dọn bữa, suy cho cùng, là những hành động đầy yêu thương và chăm sóc.

Nhưng trong một gia đình rối loạn, đầy tổn thương, món ăn lại có thể trở thành công cụ quyền lực trong tay người mẹ vô tình. Ẩm thực vốn mang theo nhiều tầng ý nghĩa văn hóa: món ăn bạn có đủ khả năng mua hay không, bạn có lo nổi cho cả gia đình ăn uống đầy đủ hay không, bạn ăn nhiều hay ít, ăn món gì—tất cả đều thể hiện phần nào giá trị, thân hình, và vị thế của bạn.

Và khi đi sâu vào tầng vi mô của một gia đình độc hại, thức ăn hay những bữa ăn thường ngày lại chất chứa biết bao điều ngầm ẩn. Đôi khi, nó gợi về những ký ức không muốn nhớ, những nỗi đau không ai nhìn thấy.

Khẳng định quyền lực mà không cần một lời nói

Trong tay người mẹ vô tâm, món ăn có thể trở thành công cụ để kiểm soát, để trừng phạt hoặc ban thưởng một cách âm thầm. Sarah đã trải nghiệm điều đó từ khi còn nhỏ:

“Mẹ tôi dùng đồ ăn như một cách nhắn gửi, rất khéo léo mà cũng đầy toan tính. Nếu bạn làm bà hài lòng, thực đơn hôm đó thể nào cũng có món bạn thích. Mà điều này đồng nghĩa với việc chúng tôi ăn hamburger rất thường xuyên vì đó là món khoái khẩu của anh Tom, ‘cậu con trai vàng’ không bao giờ làm mẹ buồn lòng.

Nhưng nếu bạn làm bà phật ý, như tôi vẫn thường bị, thì thể nào bạn cũng sẽ bị dọn cho món mà bạn ghét cay ghét đắng. Với tôi, đó là củ dền nấu chín hoặc đậu lima. Và vì luật trong nhà là không được rời bàn ăn khi dĩa còn đồ ăn, tôi cứ ngồi lì đó, trân trân nhìn đống rau chất cao, vừa sợ vừa thầm cầu cho chúng biến mất.

Mẹ chẳng cần quở trách gì nhiều, chỉ cần cái môi mím chặt và những món ăn tôi ghét cay ghét đắng cũng đủ nói hết thông điệp. Không có gì lạ khi lớn lên tôi lại có mối quan hệ rối rắm đến thế với chuyện ăn uống.”

Những ai yêu điện ảnh chắc còn nhớ cảnh phim trong Mommie Dearest phỏng theo hồi ký của Christina Crawford, khi nữ minh tinh Joan Crawford cố ép con gái phục tùng bằng cách dọn món thịt bò tái đầy máu, ngày này qua ngày khác, dù cô bé chẳng bao giờ đụng đến.
Nhiều người hâm mộ cho rằng cảnh đó bị làm quá lên, mang tính sân khấu, nhưng thật ra, điều đó không hiếm ngoài đời thực.

Trong một cuộc phỏng vấn nhiều năm trước, Joanne kể lại cách mẹ cô dùng đồ ăn để chứng minh cô hoàn toàn vô nghĩa trong mắt bà:

“Mẹ tôi hay hỏi tôi có đói không, và dù tôi bảo không, bà vẫn làm món gì đó như thể tôi chẳng nói gì cả. Khi tôi phản đối, bà nổi giận vì tôi đã ‘phí phạm thời gian và công sức của bà,’ thậm chí là phí phạm thức ăn.

Bà thường hỏi tôi muốn ăn gì cho bữa tối, nhưng từ lúc tôi lên sáu, bảy tuổi là tôi đã biết: món tôi chọn sẽ không bao giờ xuất hiện trên bàn ăn.

Đó là cách mẹ tôi nhắn gửi rằng điều tôi muốn chẳng bao giờ quan trọng với bà. Và không chỉ trong chuyện ăn uống, từ việc chọn hoạt động, hẹn bạn chơi, đến chuyện mua quần áo, bà luôn là người quyết định cuối cùng.

Nhưng chuyện đồ ăn là chuyện xảy ra mỗi ngày, không thiếu một lần. Nó còn đau hơn cả khi bị nói thẳng là ‘mày chẳng ra gì.’ Mẹ khiến tôi cảm thấy như mình... vô hình.”

Image: Alyson McPhee/Unsplash

Thiên vị và gieo mầm ganh đua giữa các con

Những người mẹ thích kiểm soát, có bản tính hiếu thắng hoặc mang đậm nét tính cách ái kỷ, thường dùng thức ăn không chỉ để thưởng hay phạt mà còn như một công cụ để thao túng mối quan hệ giữa anh chị em ruột.

Nghiên cứu cho thấy việc cha mẹ đối xử thiên lệch (còn gọi là PDT hay nói đơn giản là thiên vị) không chỉ ảnh hưởng đến từng đứa trẻ riêng lẻ mà còn tác động sâu sắc đến sợi dây kết nối giữa các anh chị em. Trong những gia đình như thế, thức ăn cũng trở nên mang nhiều tầng ý nghĩa, như lời kể của Patrick, một luật sư 45 tuổi:

“Trong nhà tôi, mọi chuyện đều xoay quanh món tráng miệng. Và vâng, cái kích cỡ miếng bánh bạn được chia chính là thước đo địa vị của bạn trong mắt mẹ tôi. Tôi và chị Maggie luôn là ‘kẻ ngoài lề’, còn hai anh trai Josh và George thì như ngồi trên ngai vàng.

Bố tôi được phục vụ trước, rồi đến mẹ, sau đó là hai ‘đứa cưng’, còn chúng tôi thì nhận phần còn lại, thường chỉ là vài lát mỏng như tờ giấy. Và không hiểu sao, mẹ tôi luôn ‘hết kem’ trước khi đến lượt chúng tôi.

Chắc chẳng ai ngạc nhiên khi tôi và chị Maggie rất thân nhau, hầu như không liên lạc với bố mẹ, và cũng chẳng còn mối dây ràng buộc nào với George và Josh. Tôi từng oán họ vì đã không bảo vệ chúng tôi.

Khi vợ tôi bây giờ còn là bạn gái, cô ấy không tin những câu chuyện tôi kể cho đến một dịp Lễ Tạ Ơn, cô ấy đến ăn tối cùng gia đình tôi… và phải ra về trong cơn đói.

Cô ấy không thể tin nổi. Nhưng chuyện đó là thật. Và không, vấn đề chẳng nằm ở kem hay bánh, mà là ở sự phân biệt được khắc sâu. Nó giải thích vì sao hai anh trai có xe đạp mới, còn chúng tôi chỉ được dùng đồ cũ. Thực ra, chị tôi mãi đến khi đi làm giữ trẻ mới tự mua được chiếc xe đạp nữ đầu tiên của mình.

Và để nói thêm, bố mẹ tôi lúc đó và cả bây giờ, chưa từng thiếu tiền.”

Một phần bánh, một phần xấu hổ

Việc ăn uống, ăn quá nhiều hay quá ít, bị gọi là “tham ăn”, “phàm phu”, hay “kén cá chọn canh”, “vô ơn với lộc trời ban”, có thể bị biến thành công cụ gây tổn thương trong một gia đình độc hại. Từ đó, đứa trẻ không chỉ bị áp đặt những lời lẽ ấy như một sự thật về bản thân, mà còn dễ hình thành một mối quan hệ đầy xung đột và ám ảnh với thức ăn về sau.

Khoa học biết gì và chưa biết gì

Có một nghịch lý đáng buồn trong những ví dụ về bữa ăn trở thành chiến trường, bởi lẽ nghiên cứu đã nhiều lần chỉ ra rằng: trong những gia đình có thói quen ngồi ăn cùng nhau quanh bàn (không phải trước tivi) và chọn thực phẩm lành mạnh, thì không chỉ thể chất của các thành viên được cải thiện, mà trẻ em còn giảm nguy cơ trầm cảm, lạm dụng chất kích thích, và rối loạn ăn uống.

Tôi đã tìm đến Alli Spotts-De Lazzer, một nhà trị liệu chuyên về rối loạn ăn uống, đồng thời là tác giả của cuốn Meaning Full: 23 Life-Changing Stories of Conquering Dieting, Weight, & Body Image Issues, để xin thêm góc nhìn.

Cô chỉ ra rằng tuy vẫn còn thiếu các nghiên cứu sâu rộng, “khoa học đã chứng minh việc thưởng phạt bằng đồ ăn trong thời thơ ấu có thể dẫn đến thói quen ăn uống mang tính cảm xúc.”

Tuy vậy, cô nhấn mạnh một điều vô cùng quan trọng: “Không phải lúc nào ăn uống theo cảm xúc cũng là vấn đề; đôi khi đó chỉ là một cách để đối diện với cuộc sống. Nó chỉ trở nên nguy hiểm khi trở thành cách duy nhất, hay chính yếu, để điều tiết cảm xúc.”

Hãy dừng lại và suy nghĩ một chút: khi ta tìm đến thức ăn thay vì đối diện với cảm xúc thật bên trong, ta đang bước vào vùng nước sâu.

Cô cũng nói thêm rằng những dấu hiệu cảnh báo bao gồm: việc ăn uống cảm xúc chuyển sang rối loạn, dẫn đến cảm giác tội lỗi, lo âu, hoặc làm tổn hại đến sức khỏe thể chất. Nếu bạn đang nhận ra bản thân trong những dòng này, xin hãy tìm đến sự trợ giúp chuyên nghiệp.

Khi tôi hỏi Spotts-De Lazzer liệu có một kiểu hành vi nào từ mẹ là gây tổn thương nhiều nhất hay không, cô đã chỉ ra hành vi khiến con cảm thấy xấu hổ như một ví dụ tiêu biểu. Tuy nhiên, cô cũng nói rằng vì sự tàn nhẫn này thường dễ thấy, nên ít ra đứa trẻ vẫn có cơ hội nhận diện và đối mặt.

Ngược lại, điều nguy hiểm hơn lại nằm ở sự thiếu nhận thức của người mẹ, những hành vi vô tình nhưng lặp đi lặp lại, được đứa con gái hấp thụ như những “bài học ngầm”. Chẳng hạn như người mẹ không ăn tối vì nghĩ rằng mình cần giảm cân, hoặc thường xuyên phán xét về ngoại hình, vóc dáng hay cách ăn uống của chính mình hoặc con gái. Nhà trị liệu nhấn mạnh: “Tác động cộng dồn từ sự thiếu nhận thức của người mẹ có thể là thứ gây tổn thương sâu sắc nhất.”

Người ta vẫn hay nói: “Bánh mì là trụ cột của cuộc sống.” Và có lẽ đã đến lúc ta cần dừng lại và tự hỏi: ta đang chia sẻ nó với nhau bằng sự quan tâm thật sự… hay chỉ là những miếng bánh lạnh lẽo của vô tâm?

Tác giả: Peg Streep

Nguồn: Unloving Mothers and the Battleground of Meals | Psychology Today