Cảm giác tội lỗi vô cớ

Cảm giác tội lỗi – thứ cảm xúc nặng nề đan xen giữa lo âu, sợ hãi, xấu hổ và hối tiếc – chẳng bao giờ dễ chịu. Thông thường, ít ra ta còn biết mình đang áy náy vì điều gì: một tin nhắn lỡ lời, một cuộc tranh cãi vô lý, một cuộc gọi chưa hồi đáp, hay cơn giận dữ bộc phát…

Nhưng đôi khi, ta lại mang cảm giác tội lỗi khó hiểu, không thể xác định. Ta không hề có “may mắn” được biết mình đã phạm lỗi gì cụ thể; chỉ là cảm giác tội lỗi cứ dai dẳng bám lấy, vô hình nhưng xâm chiếm toàn bộ tâm trí, làm ta không có cơ hội sám hối, không tên tội lỗi nào để xưng thú, cũng chẳng lối thoát nào để lòng nhẹ nhõm. Một nỗi ngứa ngáy không thể tìm ra điểm mà gãi.

Bức tranh sống động nhất về cảm giác tội lỗi mơ hồ này có lẽ nằm trong cuốn tiểu thuyết vĩ đại của thế kỷ 20: Vụ Án của Franz Kafka. Nhân vật chính – Josef K. – một nhân viên ngân hàng bình thường, sống lặng lẽ, bỗng dưng bị buộc tội cho một hành vi không rõ ràng, một tội lỗi mà anh không nhớ mình đã làm – và anh bị đe dọa sẽ bị trừng phạt. Sự kiện này đã đáng sợ, nhưng điều làm Josef K. day dứt nhất là anh không thể thực sự tin vào sự vô tội của chính mình. Anh chẳng hề nghĩ đây là sự hiểu lầm; tận sâu thẳm, anh cảm thấy mình không phải người tốt, dù không nhớ mình đã phạm phải tội gì. Anh như lơ lửng giữa cảm giác vô tội và cảm giác mình đáng bị kết tội.

Cuối tiểu thuyết, khi hai người được tòa án cử đến để dẫn anh đi hành hình, Josef K. lại cảm thấy nhẹ nhõm; cuối cùng, anh cũng được nhận sự trừng phạt mà bấy lâu luôn cảm thấy mình đáng phải chịu.

Tiểu thuyết này ám ảnh sâu sắc vì Kafka không chỉ mô tả nỗi niềm của Josef K., mà còn phác họa một cảm giác mà chính ông đã thấm thía trong cuộc đời mình – cảm giác bị hành hạ bởi nỗi tội lỗi không tên. Franz Kafka, một người nhút nhát và tự ti, suốt đời bị ám ảnh bởi cảm giác mình là người xấu, như thể sự tồn tại của mình là một điều sai trái, một điều không đáng có. Ông truy ngược lại nỗi ám ảnh này từ mối quan hệ với cha mình, Hermann, một người đàn ông thành đạt nhưng thô bạo, luôn khinh thường và xem thường Kafka từng lời nói, từng hành động. Bức thư Kafka gửi cha mình, đầy đau đớn, tiết lộ rằng ông luôn thất vọng vì không thể làm hài lòng người cha mà ông kính trọng.

Từ tâm lý học, ta biết rằng những đứa trẻ trong hoàn cảnh này không bao giờ trách móc cha mẹ. Thay vào đó, chúng sẽ nghĩ rằng chính bản thân chúng có vấn đề, và tự ghét bỏ chính mình như một cách thay thế cho việc đổ lỗi lên người đã làm tổn thương chúng.

Những đứa trẻ không may mắn này, lớn lên, thường phải đối mặt với cảm giác tội lỗi mơ hồ, không đầu không cuối, luôn nghĩ rằng mình không xứng đáng được sống bình yên. Chúng lục lọi ký ức, cố gắng tìm kiếm điều gì đó mà mình có thể đã sai, đã phạm phải, mà chẳng bao giờ xác định được, và cứ như vậy, mãi mãi lạc lối trong sự tự trách không hồi kết.

Franz Kafka, Sketches, c. 1901-7

Cuối cùng, trong nỗ lực tuyệt vọng nhằm chấm dứt nỗi day dứt ấy, một số người có thể chọn cách làm điều gì đó sai trái thực sự, bởi họ thà chịu hình phạt cụ thể còn hơn là lang thang giữa đời với cảm giác mình xấu xa, luôn trong tình trạng nguy hiểm, sẵn sàng bị kết án. Dù có thể phải trả giá đắt, họ sẵn lòng đánh cắp một thứ gì đó, tìm đến người bán dâm, hay buột miệng nói một điều gì không thích hợp nơi công cộng. Họ sẵn sàng tự hủy hoại, chỉ để vị trí của mình trong mắt mọi người xứng đáng với sự trừng phạt mà họ đã nghĩ mình đáng nhận từ lâu. Hoặc, trong những trường hợp khác khó hiểu hơn, họ có thể bước vào đồn cảnh sát và khăng khăng rằng họ đã phạm một tội nào đó, mặc dù chẳng có bất kỳ liên hệ nào với tội danh đó.

Chúng ta có một lợi thế mà Josef K. bất hạnh trong Vụ Án của Kafka không có được. Chúng ta có những công cụ tâm lý trong tầm tay, để – khi cơn tội lỗi mơ hồ xuất hiện – có thể tự tìm hiểu nguyên nhân. Gần như chắc chắn rằng ta đã có một tuổi thơ khiến ta cảm thấy như chính sự tồn tại của mình đã làm cha mẹ phiền lòng. Không điều gì ta làm là đủ, không nụ cười hay thành tích nào có thể làm tan băng giá hay xua đi cơn giận. Có thể cha mẹ ta vẫn còn đau buồn vì một đứa trẻ đã mất trước ta. Hoặc giới tính của ta nhắc nhở họ về sự tổn thương mà họ đang chạy trốn. Có thể họ đang đấu tranh với những xung đột tình cảm vô thức, và điều này khiến họ trở nên nghiêm khắc, lạnh nhạt với ta. Điều quan trọng là vấn đề không nằm ở những gì ta làm, mà ở con người ta.

Vì tình huống bi kịch này có thể xảy ra với rất nhiều đứa trẻ chào đời mỗi năm, thế giới đầy rẫy những người đọc Vụ Áncủa Kafka không phải như một tác phẩm văn học hư cấu châu Âu, mà như bức chân dung kín đáo của chính cuộc đời họ.

Nếu ta thấy mình trong đó, có thể hiểu rằng cảm giác tội lỗi này – cũng như mỗi ngày – không phải do ta vốn dĩ xấu xa, mà vì ta đã không nhận được tình yêu mà bất cứ đứa trẻ nào cũng xứng đáng có được. Cảm giác tội lỗi này trôi nổi, không gắn với hành động nào, bởi nó thật sự không liên quan đến những gì ta làm. Ta không cần đến đồn cảnh sát cầu xin được bắt giam, hay phạm tội để xoa dịu cảm giác tội lỗi. Ta chỉ cần ngẫm lại câu chuyện của chính mình – và biến sự khó chịu dai dẳng thành thứ có thể gọi tên và suy ngẫm. Có một tội lỗi đã xảy ra; một tội lỗi được che giấu kỹ lưỡng, vi phạm tình yêu gia đình, nhưng như ta có thể từ từ nhận ra, ta chưa bao giờ là kẻ gây ra nó.

Nguồn: ON FEELING GUILTY FOR NO REASON - The school of life