Sự trống rỗng của tâm hồn

Khi không cảm nhận được gì cũng đau đớn như khi cảm thấy quá nhiều

Sự trống rỗng trong tâm hồn là một hiện tượng âm thầm nhưng đầy tổn thương – một khoảng lặng bị lãng quên giữa những cơn bão cảm xúc. Hiểu rõ hơn về nó có thể giúp con người tìm được lối đi về phía bình yên và trọn vẹn.

Chúng ta dễ dàng hình dung cảm giác tâm trí bị quá tải – khi suy nghĩ chạy đua, cảm xúc dâng trào và mọi thứ trở nên mất kiểm soát. Khi đó, ta có thể vô cớ trút giận lên những người yêu thương, bật khóc nức nở hay đưa ra những quyết định mà bình thường ta sẽ không bao giờ chọn. Hầu hết ai cũng từng trải qua cảm giác này, nhất là trong những giai đoạn căng thẳng tột cùng.

Nhưng có một trạng thái khác, ít được nhắc đến hơn, cũng đáng sợ không kém: sự trống rỗng. Đó là khi tin xấu đến mà lòng ta không xao động, tin vui đến mà ta chẳng hề thấy hạnh phúc. Một phần trong ta biết rằng những điều quan trọng đang xảy ra và lẽ ra mình phải cảm nhận được gì đó, nhưng tất cả chỉ như một làn gió thoảng qua. Dù có cố gắng theo đuổi mục tiêu đến đâu, dù người khác có quan tâm thế nào, hay ngay cả khi đối diện với những điều mà bình thường ai cũng sẽ phản ứng, ta vẫn không cảm thấy gì cả.

Ta cứ lặng lẽ sống, làm những việc thường ngày như một cái bóng – rửa chén, lái xe, trò chuyện – mà không thực sự để tâm. Cảm giác ấy giống như ngồi trên một chuyến tàu vô định, nhìn thế giới lướt qua ngoài ô cửa sổ, nhưng bản thân lại chẳng thuộc về nơi nào. Và rồi ta tin rằng cảm giác này sẽ không bao giờ thay đổi, rằng chẳng có gì trên đời còn ý nghĩa nữa.

Nếu chưa từng trải qua, bạn có thể khó hình dung được nó ra sao. Thậm chí, với một số người, điều này nghe có vẻ giống như sự buông bỏ an nhiên mà Phật giáo hay nhắc đến. Nhưng thực ra, sự trống rỗng này – trạng thái bị tách rời khỏi chính cuộc sống của mình, cảm giác vô định, tồn tại một cách gượng ép và cô đơn đến tận cùng – là một triệu chứng tâm lý nghiêm trọng. Những người rơi vào trạng thái này thường gặp nhiều khó khăn trong công việc, trong các mối quan hệ, có nguy cơ cao rơi vào hành vi tự hại và thường xuyên chật vật khi tìm kiếm sự giúp đỡ từ các liệu pháp tâm lý.

A Mark Rothko painting at the Tate Modern in London, 2008. Photo by Andrew Winning/Reuters

Giữa Sự An Nhiên Và Trống Rỗng

Cả sự tĩnh lặng an nhiên và trống rỗng đều liên quan đến việc tách rời khỏi thế giới, nhưng giữa chúng có một ranh giới rõ rệt. Nếu sự buông bỏ trong thiền định mang lại bình yên và mãn nguyện, thì sự trống rỗng lại là nỗi ám ảnh mà người ta cố trốn chạy – đôi khi bằng những cách cực đoan và đầy tổn thương.

Những người rơi vào trạng thái trống rỗng thường cũng chính là những người dễ bị cuốn vào dòng xoáy cảm xúc mãnh liệt. Họ có thể dao động liên tục giữa hai thái cực: lúc thì tràn đầy cảm xúc đến mức choáng ngợp, lúc lại rơi vào khoảng không vô tận. Trạng thái này từ lâu đã được coi là một trong những dấu hiệu đặc trưng của rối loạn nhân cách ranh giới (BPD) – một chẩn đoán tâm thần nghiêm trọng liên quan đến những cơn giận dữ, nỗi buồn sâu sắc, những hành vi bốc đồng và nỗi sợ bị bỏ rơi. Người mắc hội chứng này thường bị xem là "quá nhiều cảm xúc", "quá nhiều suy nghĩ", "quá nhiều hành động thiếu kiểm soát".

Nhưng làm sao cùng một con người lại có thể vừa quá đầy, vừa quá trống rỗng? Câu trả lời có lẽ nằm ở bản sắc cá nhân – cảm giác bên trong về chính mình là ai. Một bản sắc vững vàng giúp con người tìm thấy ý nghĩa cuộc sống, định hướng hành vi và là điểm tựa tinh thần trong những thời điểm khó khăn. Nhưng với những người có bản sắc mơ hồ, rời rạc và dễ dao động – như những ai mắc BPD – họ thường đặt câu hỏi sâu sắc về điều gì mới thực sự quan trọng, về con đường họ nên đi. Chính sự lạc lối này khiến họ lúc thì đắm chìm trong cảm xúc mãnh liệt để cố tìm ra bản thân, lúc lại kiệt quệ đến mức trống rỗng.

Những Tiếng Nói Giữa Hư Vô

Trong lịch sử, nhiều nghệ sĩ từng trải qua sự trống rỗng đã cố gắng khắc họa cảm giác ấy trong tác phẩm của mình, hoặc tìm cách thoát ra khỏi nó bằng nghệ thuật. Virginia Woolf từng viết trong bài luận “On Being Ill” (1926):

"Chúng ta trôi dạt cùng những cành cây trên dòng nước, lăn lóc như những chiếc lá chết trên bãi cỏ, không trách nhiệm, không hứng thú..."

Trong bức thư tuyệt mệnh gửi chồng, bà viết:
"Mọi thứ đã rời bỏ em, chỉ còn lại điều duy nhất em chắc chắn – lòng tốt của anh."

Họa sĩ Mark Rothko – người cũng vật lộn với những khủng hoảng nội tâm và sau cùng tự kết liễu đời mình – từng vẽ nên những khối màu mang dáng dấp của sự trống rỗng. Trong bài tiểu luận “The Romantics Were Prompted” (1948), ông viết:
"Vấn đề không phải là tranh trừu tượng hay hiện thực. Mà là làm sao kết thúc sự câm lặng và cô đơn này, làm sao để lại có thể thở và dang rộng đôi tay."

Những lời bộc bạch ấy phản ánh một sự thật đau đớn: những ai trải qua sự trống rỗng đều mang trong mình cảm giác như đã chết dù vẫn đang thở, như thể họ thiếu đi thứ gì đó mà mọi người xung quanh đều có, như thể họ có một khoảng trống ngay nơi trái tim đáng lẽ phải hiện diện. Họ chờ đợi cuộc sống thực sự bắt đầu, nhưng chẳng biết điều gì đáng để sống, chẳng cảm thấy mình thuộc về thế giới này.

Sự trống rỗng không chỉ là một trạng thái tâm lý – nó là một nỗi đau thầm lặng, một cuộc chiến đơn độc mà không phải ai cũng nhìn thấy. Và có lẽ, để thực sự giúp những người đang mắc kẹt trong đó, điều quan trọng nhất không phải là bảo họ “hãy vui lên” hay “hãy làm gì đó đi”, mà là lắng nghe, thấu hiểu, và cho họ biết rằng họ không thực sự đơn độc trong thế giới này.

 Một số người mô tả sự trống rỗng như một cái hố ngay giữa lồng ngực, một khoảng không sâu thẳm không gì có thể lấp đầy. Những người khác lại cảm nhận nó như sự thiếu vắng hoàn toàn của ý nghĩa trong cuộc sống.

Trước đây, sự trống rỗng ít khi được xem là một khái niệm quan trọng để nghiên cứu. Nhưng hai phát hiện gần đây đã thay đổi điều đó. Thứ nhất, trong số những triệu chứng của rối loạn nhân cách ranh giới (BPD), sự trống rỗng nổi bật như một yếu tố có thể dự đoán nguy cơ tự sát và những khó khăn trong điều trị. Thứ hai, không chỉ những người mắc BPD mới trải qua trạng thái này. Nó cũng xuất hiện ở những người bị trầm cảm, tâm thần phân liệt, và thậm chí ngay cả những người không hề có chẩn đoán tâm thần. Một nghiên cứu cho thấy có đến 10% sinh viên đại học cảm thấy trống rỗng kéo dài, như thể cuộc sống trôi qua mà không để lại dấu vết gì trong họ.

Nhận thức về tầm quan trọng của sự trống rỗng đã thúc đẩy giới nghiên cứu tìm hiểu sâu hơn. Một trong những câu hỏi đặt ra là: liệu tất cả mọi người có trải qua cảm giác này theo cùng một cách hay không? Trong quá trình trị liệu, tôi từng gặp những người mô tả sự trống rỗng như một cảm giác vật lý – một khoảng trống trong bụng, một hố sâu ngay giữa ngực. Nhưng cũng có người mô tả nó theo cách tâm lý hơn – như một sự thiếu vắng hoàn toàn của mục đích và ý nghĩa. Hai cách cảm nhận này liệu có phải chỉ là những góc nhìn khác nhau của cùng một hiện tượng tâm lý, hay chúng thực sự là hai trạng thái khác nhau? Tôi tin rằng đây là một trải nghiệm quá trừu tượng để có thể diễn tả bằng lời, và chúng ta cần tiếp tục khám phá thêm.

Một câu hỏi quan trọng khác là: sự trống rỗng và những cơn bùng nổ cảm xúc có liên kết với nhau như thế nào?Nếu hai trạng thái này thay phiên nhau như con lắc dao động, liệu chúng ta có thể hiểu được điều gì khiến nó nghiêng về một phía, hay điều gì giữ cho con lắc tiếp tục dao động? Nếu tìm ra quy luật ấy, có lẽ ta sẽ hiểu rõ hơn tại sao con người cảm thấy trống rỗng, và vì sao họ lại có những hành vi tự hủy hoại bản thân.

Làm Sao Để Cứu Một Tâm Hồn Trống Rỗng?

Hiện tại, vẫn chưa có nhiều nghiên cứu chuyên sâu về những phương pháp hiệu quả nhất để giúp người đang chìm trong trạng thái trống rỗng. Tuy nhiên, một số phương pháp trị liệu đã được phát triển cho người mắc BPD, và các nghiên cứu cho thấy chúng có hiệu quả tương đương nhau. Ba phương pháp phổ biến nhất bao gồm:

• Liệu pháp hành vi biện chứng (DBT)
• Liệu pháp dựa trên tư duy (MBT)
• Liệu pháp chuyển di (TFP)

Mặc dù có những khác biệt nhất định, nhưng tất cả các phương pháp này đều tập trung vào một mục tiêu chung: giúp con người chậm lại để kết nối sâu hơn với suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của chính mình.

Trong DBT, nhà trị liệu giúp người bệnh nhận diện và chấp nhận cảm xúc của họ, từ đó đưa ra những lựa chọn sáng suốt hơn trong cách phản ứng với chúng.

Trong MBT, người bệnh được khuyến khích quan sát những gì đang diễn ra trong thực tại – những suy nghĩ và cảm xúc của họ, cũng như của những người xung quanh – để từ đó tìm ra lý do hợp lý cho cảm giác của mình.

Còn trong TFP, nhà trị liệu tập trung vào mối quan hệ giữa họ và bệnh nhân, đồng thời giúp người bệnh nhìn nhận cách họ mang theo những tổn thương quá khứ vào hiện tại. Từ đó, họ có thể hiểu rõ hơn về những cảm xúc mãnh liệt của mình và dần dần học cách đối diện với sự trống rỗng thay vì lẩn tránh nó.

Học Cách Chạm Vào Nỗi Trống Rỗng

Tôi từng có một bệnh nhân tìm đến tôi sau một lần tự sát bằng súng nhưng thất bại. Khi tỉnh lại trong bệnh viện, điều đầu tiên cô ấy nghĩ không phải là may mắn vì còn sống, mà là mình thật vô dụng đến mức ngay cả việc kết thúc cuộc đời cũng không làm được.

Cuộc sống của cô ấy trôi qua trong vô nghĩa. Những lúc cảm giác ấy trở nên quá sức chịu đựng, cô lại vào bệnh viện, như một cách để tìm kiếm điều gì đó có thể lấp đầy bên trong. Cô thử nhiều cách – ăn uống vô độ, tự làm đau bản thân, mua sắm những thứ không cần thiết – nhưng tất cả đều vô ích.

Trong các buổi trị liệu, chúng tôi cùng nhau khám phá phần tâm hồn cảm thấy trống rỗng ấy, đồng thời phân biệt nó với phần vẫn còn ý nghĩa, dù rất nhỏ bé. Để làm được điều đó, cô phải học cách đối diện với sự trống rỗng thay vì cố chạy trốn. Tôi hướng dẫn cô sử dụng các kỹ thuật thư giãn, giúp cô từng chút một trải nghiệm cảm giác trống rỗng mà không quá hoảng loạn.

Dần dần, cô nhận ra rằng mối quan hệ với tôi trong quá trình trị liệu mang lại cho cô một chút ý nghĩa – và điều đó giúp cô hiểu rằng việc vào bệnh viện không chỉ đơn thuần là tìm kiếm sự an toàn, mà là một cách để cô kết nối với người khác.

Khi nhận ra rằng các mối quan hệ có thể giúp cô tìm thấy ý nghĩa và xua tan sự trống rỗng, cô bắt đầu tìm kiếm chúng theo cách lành mạnh hơn. Cô nhận nuôi một chú chó, dành thời gian chăm sóc và yêu thương nó. Sau một thời gian, cô tham gia một chương trình hỗ trợ trẻ em có hoàn cảnh khó khăn, trở thành người chị cả của một đứa trẻ cần một hình mẫu để dựa vào. Cuối cùng, cô tham gia một câu lạc bộ xã hội và tìm được những người bạn thực sự.

Vào thời điểm chúng tôi kết thúc hành trình trị liệu, cả hai đều tin rằng cô đã biết mình cần làm gì khi cơn trống rỗng quay trở lại.

Các nhà tâm lý học vẫn đang tiếp tục tìm hiểu về sự trống rỗng – một khái niệm vừa mơ hồ vừa ám ảnh. Quá trình này không chỉ giúp ta hiểu hơn về cảm xúc con người, mà còn hé lộ cách bản sắc cá nhân và các mối quan hệ tác động đến nhau.

Quan trọng hơn hết, những nghiên cứu này có thể mở ra hướng đi mới, giúp những người như cô bệnh nhân của tôi tìm được lối thoát khỏi sự trống rỗng, để không chỉ tồn tại, mà thực sự sống một cuộc đời trọn vẹn và ý nghĩa hơn.

Nguồn: Emotional ‘emptiness’ is a damaging, underexplored phenomenon | Psyche.com