.png){kind=logo}
Tôn giáo cho những người phi tôn giáo
Xét cho kỹ thì tâm trí con người giống như một đại dương, đầy phức tạp và tạo nên tất cả khía cạnh trong cuộc sống thực của chúng ta, việc tìm hiểu xem những gì diễn ra bên trong tâm trí có lẽ nên là một ưu tiên nghiêm túc của chúng ta.
Tác giả: Tim Urban
Tâm có thể tạo nên thiên đường, tâm có thể tạo nên địa ngục
- John Milton
Bản thân tâm trí là cả một vũ trụ
- Alan Lightman
Bạn đến trường, học thật giỏi, có được tấm bằng, và thế là bạn hài lòng với chính mình. Nhưng liệu bạn có thông tuệ hơn?
Bạn kiếm được một công việc, gặt hái được một số thành tích, được thăng chức, tăng lương, rồi chuyển đến một công ty khác tốt hơn, thậm chí vị trí và lương bổng lại tốt hơn, thuê một căn hộ có chỗ đậu xe, không cần phải tự giặt đồ nữa. Nhưng liệu bạn có hạnh phúc hơn?
Bạn làm tất cả những việc mà một người bình thường vốn làm: Mua rau củ, đọc báo, cắt tóc, nhai đồ ăn, đổ rác, mua xe hơi, đánh răng, hỉ mũi, cạo râu, nhậu nhẹt, làm tình, chạy bộ, dẫn chó đi dạo, mua một cái sofa, kéo rèm, cài nút áo, rửa tay, kéo vali, đặt báo thức, đặt bữa trưa, cư xử thân thiện với mọi người, xem phim, uống nước táo ép, và thay giấy nhà vệ sinh...
Nhưng khi bạn làm tất cả những việc đó ngày qua ngày, năm qua năm, bạn có đang sống một cuộc đời có ý nghĩa như một con người hay không?
Trong bài đăng trước, tôi đã miêu tả con đường dẫn tôi đến một người vô thần – nhưng trong cơn thỏa mãn khi sống như một kẻ phi tôn giáo cao ngạo, tôi đã không bao giờ suy nghĩ nghiêm túc để chủ động tìm kiếm một con đường phát triển nội tâm – đã ngăn cản sự tiến hóa của tôi trong quá trình này như thế nào.
Và không phải chỉ có mình tôi "ngây thơ" như thế. Phần lớn xã hội chỉ tập trung vào những điều cạn cợt, không có nhu cầu mạnh mẽ để nghiêm túc trưởng thành thật sự. Các tổ chức lớn trong lĩnh vực tâm linh (tôn giáo) thì có khuynh hướng tập trung vào một đấng thần thánh nào đó hơn là con người, xem sự cứu rỗi của bề trên là mục tiêu cuối cùng của cuộc sống chứ không phải việc tự thay đổi bản thân. Các lĩnh vực như triết học, tâm lý, nghệ thuật, văn học, phát triển bản thân...thì lại hoạt động bên lề không được nhiều người quan tâm, những thành tựu trong các lĩnh vực này thì phân tán không liên kết với nhau. Tất cả những điều này tạo nên một thế giới mà nơi đó sự phát triển nội tâm không được coi trọng, bất quá chỉ là một sở thích, một bộ môn phụ, chỉ là lớp kem phủ trên chiếc bánh cuộc đời mà thôi.
Xét cho kỹ thì tâm trí con người giống như một đại dương, đầy phức tạp và tạo nên tất cả khía cạnh trong cuộc sống thực của chúng ta, việc tìm hiểu xem những gì diễn ra bên trong tâm trí có lẽ nên là một ưu tiên nghiêm túc của chúng ta. Cũng giống như cái cách mà một doanh nghiệp đang phát triển cần phải dựa vào một sứ mệnh rõ ràng với một chiến lược hiệu quả và những chỉ tiêu có thể đo lường được thì một con người đang phát triển cũng cần có một kế hoạch. Nếu như chúng ta muốn đời mình sống sao cho có ý nghĩa, thì chúng ta cần phải xác định một kế hoạch, biết được làm thế nào để có thể đến đích, nhận thức được những chướng ngại tiềm tàng trên suốt chặng đường, và đề ra chiến lược để vượt qua chúng.
Khi tôi tìm hiểu sâu về chủ đề này, tôi có dịp nhìn lại bản thân mình và nghĩ xem liệu tôi có đang phát triển hay không. Bạn cũng có thể thấy được những nỗ lực của tôi thông qua những bài viết trên blog này, nhưng tôi chưa có được một mô hình để phát triển, một kế hoạch thật sự, một sứ mệnh rõ ràng. Đôi khi tôi cảm nhận đó chỉ đại loại là những nỗ lực lung tung trong việc tự cải thiện ở một khía cạnh này hay khía cạnh khác. Do vậy, tôi đã cố gắng tập hợp những nỗ lực, triết lý, và chiến lược phân tán của mình thành một công thức duy nhất, một thứ gì đó đủ vững chãi để tôi có thể dựa vào trong tương lai, và tôi sẽ đào sâu vào điều đó trong bài viết này.
Vậy nên mời bạn hãy chuẩn bị sẵn sàng, pha sẵn cafe, và “bỏ” não của bạn lên bàn trước mặt bạn – bạn sẽ muốn tham khảo nó khi chúng ta cùng nhau khám phá sự kỳ quặc và phức tạp của não bộ đấy.
Mục tiêu
Là sự thông tuệ. Tôi sẽ đề cập chi tiết hơn sau.
Làm thế nào chúng ta đạt được mục tiêu đó?
Bằng việc nhận biết sự thật. Khi tôi nói "sự thật," tôi không phải là kiểu mấy đứa hay lải nhải từ "sự thật" để ám chỉ điều gì đó thần bí, vô định. Tôi chỉ đơn giản là đề cập đến bản chất thực sự của hiện thực. Sự thật là tổ hợp của những gì mà chúng ta biết và những gì mà chúng ta không biết. Khi bạn có được và duy trì được nhận thức về bản chất hai mặt của "sự thật" như thế thì bạn đang nắm giữ chìa khóa để trở nên thông tuệ hơn.
Quá dễ, phải không? Chúng ta không cần phải biết nhiều hơn cái chúng ta đang biết, chúng ta chỉ cần nhận thức được mình đang biết cái gì và cái gì mình chưa biết. Sự thật là những gì dễ thấy, rõ ràng, đơn giản, như được viết trên bảng trắng vậy, chúng ta chỉ cần nhìn vào tấm bảng và suy ngẫm. Nhưng vấn đề đó là –
Điều gì đang cản đường của ta?
Lớp sương mù.
Để hiểu được sương mù là gì, đầu tiên hãy biết rõ là chúng ta không ở đây:
Mà là ở đây:
Và thực tế không phải như vậy:
| Unconsicousness = Vô thức Consciousness = Ý thức |
Mà là giống vầy:
| Consciousness spectrum = dải ý thức Less conscious = ít ý thức hơn More conscious = nhiều ý thức hơn |
Đây thật sự là một quan niệm mà mọi người khó tiếp nhận nổi, nhưng đó chính là khởi nguồn của sự trưởng thành. Nếu như chúng ta tự nhận mình "tỉnh thức" thì coi như không có gì để nói, chúng ta sẽ ngừng suy nghĩ. Tôi thích nghĩ về điều đó với hình ảnh của một chiếc cầu thang nhận thức:
| Consciouness Staircase = Cầu thang nhận thức |
Con kiến thì có ý thức hơn con vi khuẩn, con gà thì hơn con kiến, con khỉ thì hơn con gà, và con người thì hơn con khỉ. Nhưng cái gì sẽ hơn chúng ta?
A) Chắc chắn có thứ gì đó, và B) Chúng ta không thể hiểu được gì hơn giống như mức độ con khỉ có thể hiểu về thế giới và cách tư duy của chúng ta.
Không có lý do gì để nói rằng chiếc cầu thang mãi mãi sẽ không hướng lên trên nữa. Người ngoài hành tinh màu đỏ ở trên chúng ta vài bậc thang nhìn nhận hiểu biết của loài người giống như cái cách mà chúng ta nhìn vào hiểu biết của con đười ươi – họ có thể nghĩ là với tư cách một loài vật, chúng ta cũng khá ấn tượng đấy, nhưng cơ bản thì chúng ta cũng chẳng có hiểu biết gì cả. Những nhà khoa học lỗi lạc nhất của chúng ta có thể sẽ chẳng bằng nổi một đứa bé ngoài hành tinh.
Đối với giống loài người ngoài hành tinh màu xanh ở trên cao nữa thì có lẽ họ chỉ thấy những người ngoài hành tinh màu đỏ thông minh cỡ con gà. Và khi người ngoài hành tinh màu xanh nhìn vào chúng ta, họ thấy ta như những con kiến nhỏ bé đã được lập trình sẵn.
Chúng ta không thể tưởng tượng được sự sống ở những nấc thang cao hơn sẽ như thế nào, nhưng chấp nhận sự thật rằng có tồn tại những nấc thang cao hơn và cố gắng để nhìn nhận lại mình từ góc nhìn của những nấc thang cao hơn chính là tư duy mấu chốt mà chúng ta cần có cho bài tập này.
Còn giờ, hãy tạm thời quên đi những nấc thang cao hơn ở trên và chỉ tập trung vào nấc thang ngay trên chúng ta - nấc thang màu xanh lá nhạt. Giống loài ở nấc thang đó có thể nghĩ về chúng ta như chúng ta nghĩ về đứa trẻ 3 tuổi - bắt đầu có được những nhận thức lờ mờ, đơn giản, ngây thơ. Hãy tưởng tượng có một nhân vật đại diện cho giống loài của họ được gửi đến để quan sát nhân loại và viết báo cáo gửi về hành tinh quê nhà của họ: Người đó sẽ nghĩ gì về cách chúng ta suy nghĩ và cư xử? Điều gì ở chúng ta sẽ gây ấn tượng với người đó? Điều gì sẽ khiến người đó cảm thấy thiếu sót?
Tôi nghĩ rằng người đó sẽ nhanh chóng nhận ra sự mâu thuẫn trong tư duy của loài người. Một mặt, tất cả những nấc thang dưới loài người đều là nơi mà chúng ta tiến hóa lên. Hàng trăm triệu năm thích nghi và tiến hóa từ bản năng sinh tồn của động vật trong một thế giới khắc nghiệt đã cắm rễ sâu sắc vào ADN của chúng ta, và bản năng nguyên thủy trong mỗi chúng ta đã sản sinh ra hàng loạt những đặc điểm "cấp thấp": Sợ hãi, nhỏ nhen, đố kỵ, tham lam, dễ hài lòng... Những đặc điểm này chính là tàn dư của loài động vật và vẫn còn là một nhân tố chi phối trong bộ não của ta, tạo nên một "sở thú" của những cảm xúc và động cơ thấp kém trong đầu chúng ta:
Nhưng trong vòng 6 triệu năm qua, sự tiến hóa của chúng ta đã trải qua một mức tăng trưởng nhanh chóng trong nhận thức và giúp chúng ta có được khả năng tư duy không ngờ mà những giống loài khác trên trái đất không có được. Chúng ta đã rất nhanh nhảy vọt trên cầu thang nhận thức, hãy tạm gọi yếu tố nhảy vọt của sự gia tăng nhận thức này là trạng thái Thượng Nhân (Higher Being).
Thượng Nhân là người sáng suốt, nghĩ lớn, và hoàn toàn lý trí. Nhưng xét ở góc độ thời gian, thì hắn ta vẫn là một cư dân mới trong đầu chúng ta, trong khi những thế lực động vật nguyên thủy thì lại tồn tại từ ngàn năm nay, và với việc hai giống loài cùng tồn tại như thế khiến cho tâm trí ta như một nơi rất kỳ lạ:
Do vậy không phải con người là Thượng Nhân và Thượng Nhân là đứa trẻ 3 tuổi - mà con người là sự kết hợp của Thượng Nhân và những loài động vật cấp thấp, và kết quả là hình thành nên đứa trẻ 3 tuổi trong chúng ta. Xét về bản chất thì Thượng Nhân là một giống loài cấp tiến, còn những loài động vật thì mang tính nguyên thủy hơn, và chính sự cùng tồn tại đặc thù của chúng khiến chúng ta mang bản chất con người rõ nét.
Khi con người dần tiến hóa và Thượng Nhân bắt đầu thức tỉnh, người ấy sẽ nhìn xung quanh não bộ của bạn và thấy bản thân mình đang ở trong một khu rừng lạ lẫm, kỳ quặc, đầy rẫy những loài vật nguyên thủy không hiểu được Thượng Nhân là ai hay là gì. Nhiệm vụ của người đó là làm cho bạn sáng tỏ và có thể tư duy cao hơn, nhưng lại có nhiều động vật quấy nhiễu quanh môi trường làm việc của người đó nên đó không phải là một công việc dễ dàng. Và mọi thứ bắt đầu trở nên tồi tệ hơn. Sự tiến hóa của con người bắt đầu khiến Thượng Nhân càng ngày càng trở nên ý thức hơn, cho đến một ngày người đó nhận ra một điều kinh hoàng:
CHÚNG TA RỒI SẼ CHẾT
Phát hiện này đánh dấu thời điểm lần đầu tiên bất kỳ giống loài nào trên trái đất đủ nhận thức để hiểu được sự thật này, và nó khiến cho tất cả loài động vật trong bộ óc, vốn không có khả năng xử lý kiểu thông tin này, trở nên hỗn loạn, biến toàn bộ hệ sinh thái thành một mớ hỗn độn:
Những loài động vật chưa bao giờ trải qua nỗi sợ này trước đó, và cơn hoảng loạn này – vốn vẫn còn tiếp diễn đến ngày nay – là thứ cuối cùng mà Thượng Nhân cần trong quá trình anh ta học hỏi và ra quyết định cho chúng ta.
Những loài động vật nô đùa quanh bộ não chúng ta có thể chiếm ngự tâm chí của ta, che mờ những suy nghĩ, phán đoán, và nhận thức về thế giới của ta. Tôi gọi tổ hợp những thế lực động vật này là "sương mù". Càng có nhiều động vật quấy nhiễu bao nhiêu thì càng làm chúng ta trở nên "điếc và mù" trước những tư duy và sáng kiến của Thượng Nhân. Sương mù quanh đầu ta thường quá dày đến nỗi chúng ta chỉ có thể thấy được cỡ một vài cm trước mặt mình:
Hãy nghĩ lại về mục tiêu của ta ở trên và con đường để đạt được nó - nhận thức được sự thật. Thượng Nhân có thể nhìn thấy rõ sự thật trong hầu hết tình huống. Nhưng khi sương mù quanh ta dày đặc, nó sẽ che đi đôi mắt và đôi tai, phủ kín bộ óc của ta khiến ta không thể nào tiếp cận được với Thượng Nhân hay trí huệ của người. Đây chính là lý do tại sao mà rất khó để có thể thường xuyên ý thức về sự thật, chúng ta đang mắc kẹt trong sương mù đến nỗi không thể thấy, hay nghĩ gì được hết.
Và khi đại diện của người ngoài hành tinh quan sát chúng ta xong và trở về hành tinh quê nhà, thì tôi nghĩ người đó sẽ tổng kết lại những vấn đề của chúng ta như thế này:
Trận chiến giữa Thượng Nhân và bản năng động vật để cố gắng nhìn xuyên qua màn sương mù chính là sự đấu tranh nội tại cốt lõi của nhân loại.
Sự đấu tranh này thể hiện qua nhiều cách thức trong đầu của chúng ta. Hãy cùng xem xét một vài trường hợp trong số đó: Thượng Nhân (với vai trò là Người Ra Quyết Định Lý Trí) chống lại Con Khỉ Thỏa Mãn Tức Thời; Thượng Nhân (trong vai của Giọng Nói Chân Thực) chống lại Voi Ma Mút Sinh Tồn Xã Hội đang cực kỳ hoảng loạn; thông điệp của Thượng Nhân cho chúng ta biết rằng cuộc sống chỉ là một chuỗi những Ngày hôm nay lạc lối trong ánh sáng mù lòa của sự hy vọng về ngày mai tốt đẹp hơn. Tất cả những điều đó đều thể hiện phần nào những mâu thuẫn cốt lõi giữa quá khứ nguyên thủy với tương lai xán lạn của chúng ta.
Điều tồi tệ nhất của lớp sương mù chính là khi ta bị mắc kẹt trong đó, nó đã che mất tầm nhìn của ta do vậy ta không thể biết được mình đang kẹt trong sương mù. Khi sương mù dày đặc nhất cũng chính là lúc ta ít nhận thức nhất về sự tồn tại của nó - nó khiến ta mất ý thức. Nhận thức được sự tồn tại của sương mù và học cách để nhận diện nó là bước đi quan trọng đầu tiên để nâng cao nhận thức và trở thành một con người thông tuệ hơn.
Bởi vì chúng ta đã thiết lập mục tiêu của mình là sự thông tuệ, và để làm được điều đó chúng ta càng nhận thức rõ về sự thật chừng nào thì tốt chừng nấy và thứ chính yếu ngáng đường ta chính là lớp sương mù. Bây giờ hãy cùng đi sâu vào trận chiến để biết được tại sao "ý thức về sự thật" lại quan trọng đến như vậy và làm như thế nào để chúng ta có thể vượt qua được lớp sương mù:
Trận chiến
Cho dù chúng ta nỗ lực thế nào đi nữa thì việc để nhân loại có thể tiếp cận được nấc thang xanh lá nhạt ở trên chúng ta trên cầu thang nhận thức là điều bất khả thi. Năng lực tiềm tàng của ta - Thượng Nhân - vẫn chưa đạt được tới đó. Có thể là trong một hay hai triệu năm nữa. Hiện tại, nơi duy nhất mà trận chiến này có thể xảy ra chính là nấc thang duy nhất nơi chúng ta đang sống, do vậy đó là nơi mà chúng ta sẽ tập trung vào. Chúng ta cần tập trung vào các cấp độ nhận thức thu nhỏ trong nấc thang này mà chúng ta có thể chia thành 4 bước nhỏ hơn:
| The Human Consciousness Step = Nấc thang ý thức của con người Step 1 = Nấc 1 Step 2 = Nấc 2 Step 3 = Nấc 3 Step 4 = Nấc 4 The Human Consciousness Sub-staircase = Nấc thang ý thức phụ của con người |
Leo hết cầu thang nhận thức thu nhỏ này chính là con đường hướng tới chân lý, con đường của thông tuệ, là sứ mệnh cá nhân của tôi để vượt lên thân phận con người, và một đống những tuyên bố sáo rỗng mà tôi cũng không ngờ là có ngày sẽ nghe chính mình nói ra. Chúng ta chỉ cần hiểu được trò chơi cuộc đời và cố gắng để chơi cho giỏi.
Hãy tìm hiểu mỗi nấc thang và cố hiểu được những khó khăn mà chúng ta phải đối mặt và làm thế nào để ta có thể tiến lên:
Nấc 1: Cuộc sống của ta trong lớp sương mù
Nấc 1 chính là nấc thấp nhất, nhiều sương mù nhất và bất hạnh thay, đối với hầu hết chúng ta đó chính là cấp độ hiện hữu mặc định. Ở bước này, sương mù ở khắp nơi, vừa dày vừa khít che hết những giác quan của ta, khiến cho chúng ta trải qua cuộc đời này trong vô thức. Tiếp nữa, những tư duy, giá trị, ưu tiên của Thượng Nhân hoàn toàn bị lạc lối trong lớp sương mù u tối và trong đầu ta chỉ toàn là những tiếng rống, tiếng kêu chiêm chiếp, tru, hú, quác quác của những loài động vật. Chúng khiến ta 1) nhỏ nhen, 2) thiển cận và 3) ngu si. Hãy thảo luận từng thứ một:
1) Ở nấc 1, bạn cực kỳ nhỏ nhen bởi vì bản năng động vật đang chi phối
Khi tôi nhìn vào hàng loạt những cảm xúc mà loài người có thể trải qua, tôi phát hiện chúng không phải là những cảm xúc hỗn loạn, mà thường sẽ rơi vào hai nhóm riêng biệt: Những cảm xúc cao thượng, vị tha, cấp tiến của bậc Thượng Nhân, và những cảm xúc nhỏ nhen, vị kỷ, nguyên thủy của phần não động vật.
Và ở nấc này, chúng ta hoàn toàn bị những cảm xúc của nhóm sau chi phối khi lũ động vật cứ tác động vào tâm trí ta trong lớp sương mù dày đặc.
Điều này khiến chúng ta trở nên nhỏ mọn, đố kỵ tầm thường và cũng khiến ta trở nên hả hê trước sự bất hạnh của người khác. Nó cũng khiến ta sợ hãi, lo lắng, và hoang mang. Đó là lý do khiến ta trở nên vị kỷ và quá yêu thương bản thân; kiêu ngạo và tham lam; suy nghĩ hẹp hòi và thích chỉ trích; lạnh nhạt, nhẫn tâm hay thậm chí là ác độc. Và chỉ duy nhất tại Nấc 1 chúng ta mới có cảm xúc của kiểu bộ lạc nguyên thủy “chúng ta đấu lại chúng nó” và khiến chúng ta ghét bỏ mọi người khi họ khác biệt so với ta.
Bạn có thể tìm thấy hầu hết những loại cảm xúc này ở một đàn khỉ mũ capuchin, và nó hoàn toàn hợp lý bởi vì toàn bộ những cảm xúc này có thể gom gọn lại thành hai bản năng then chốt của động vật: Bản năng sinh tồn và nhu cầu sinh sản.
Những cảm xúc ở Nấc 1 này rất mãnh liệt và hoang dã, chúng sẽ tóm lấy bạn và khi chúng đã chi phối được bạn thì những cảm xúc vị tha, cao thượng đều bị vứt xuống cống hết.
2) Ở Nấc 1, bạn thiển cận bởi vì lớp sương mù đã che phủ trước mặt bạn, ngăn không cho bạn thấy được bức tranh lớn hơn.
Lớp sương mù có thể lý giải được tất cả những hành vi hoàn toàn vô lý và thiển cận một cách đáng ngại của con người.
Có lý do gì mà ai cũng xem ông bà hay cha mẹ là hiển nhiên khi họ còn sống, thỉnh thoảng mới đi thăm họ, hiếm khi dành thời gian cho họ, ít khi mở lòng với họ và gần như chẳng hỏi thăm họ câu nào? Mặc dù sau khi họ đã qua đời rồi, bạn chỉ có thể nghĩ tới việc họ tuyệt vời như thế nào và bạn không thể tin được rằng là mình đã không tận dụng cơ hội để cải thiện mối quan hệ với họ khi họ còn sống?
Có lý do gì mà con người lại tkhoác lác, khoe khoang quá nhiều, mặc dù nếu như ta có thể nhìn sự việc rộng hơn, rõ ràng ta biết rằng rốt cục thì người khác bằng cách này hay cách khác rồi cũng sẽ biết được những điều tốt đẹp trong cuộc sống của bạn thôi – và cuộc đời ta chỉ có thể tốt hơn bằng cách sống khiêm tốn mà thôi?
Có lý do gì mà một số người lại làm việc qua loa, ẩu tả, mà lại tự cho mình đã nỗ lực rất nhiều? Khi có thể nhìn được bức tranh lớn hơn thì bạn sẽ biết được rằng tại môi trường làm việc, thì sự thật về thói quen làm việc của một ai đó rốt cục gì rồi cũng sẽ phơi bày ra trước mắt của sếp và các đồng nghiệp, do vậy bạn sẽ không mãi mãi đánh lừa được mọi người đâu. Vì lý do gì mà có người lại khăng khăng tung hô cho mọi người biết rằng mình vừa mới làm một điều giá trị cho công ty? Trong khi hành xử như thế thì rõ như ban ngày là dường như bạn chỉ làm việc chăm chỉ vì muốn được ghi nhận. Tại sao không ai hiểu rằng chỉ cần làm mọi việc thật tốt, và rồi hệ quả là người khác sẽ chú ý đến, chưa kể về lâu dài nó còn có ích cho danh tiếng và sự tôn trọng của mọi người dành cho bạn trong công ty?
Nếu như không phải vì lớp sương dày, thì tại sao lại có người từng bòn rút vài đồng xu trong hóa đơn nhà hàng hay ghi chú chi tiết ai đã chi khoản nào trong một chuyến du lịch. Khi mọi người đọc đến đây có thể lập tức đánh giá từng người bạn của mình theo thang điểm từ 1 đến 10 tương ứng với bản chất từ bủn xỉn đến rộng lượng. Vậy hàng trăm đô mà bạn tiết kiệm được từ đó đến giờ nhờ vào việc bủn xỉn có thật sự xứng đáng hơn việc trở thành một con người đáng mến, đáng tôn trọng vì bản tính rộng lượng?
Có lời giải thích nào khác cho những quyết định không thể nào hiểu được của những người đàn ông nổi tiếng, có địa vị khi tự tay họ đã phá hủy sự nghiệp hay cuộc hôn nhân mà họ đã dành cả đời để vun đắp bằng việc ngoại tình?
Và tại sao mà có người lại luồn cúi và hạ thấp sự chính trực của mình vì những lợi ích nhỏ nhoi, không đáng trong khi sự chính trực lại có ảnh hưởng đến lòng tự trọng về lâu dài của bạn, còn cái lợi nhỏ nhặt, không đáng đó thì chẳng ảnh hưởng lâu dài gì đến bạn cả?
Bạn có cách lý giải nào khác tại sao lại có nhiều người đã quyết định để nỗi sợ những gì người khác có thể nghĩ về họ ảnh hưởng đến cách sống của họ, khi mà họ có thể cũng biết rõ rằng A) đó là một lý do tệ hại để làm hoặc không làm gì đó, và B) thực tế thì họ cũng không quá quan trọng để người khác phải nghĩ đến đâu, vì ai cũng bận rộn với cuộc sống của chính mình cả.
Và lại có lúc có những người mắc kẹt trong một mối quan hệ, công việc, công ty, căn hộ, hay một tình bạn sai lầm trong hàng năm trời, đôi khi là hàng thập kỷ, chỉ đến khi cuối cùng họ quyết định thay đổi rồi lại tự nói: "Tôi không thể tin được là tôi lại không làm chuyện đó sớm hơn," hay "Tôi không thể tin được tôi đã không thể nhận ra điều đó sai trái thế nào."
Vậy mà hầu như chúng ta đều làm như vậy cả, và đó là bởi vì sức mạnh của màn sương mù đấy.
3) Ở Nấc 1, chúng ta rất là, rất là ngu si.
Sự ngu si của chúng ta thể hiện ở chỗ chúng ta đã mắc đi mắc lại cùng một sai lầm hết lần này đến lần khác.
Trường hợp dễ thấy nhất chính là cái cách mà lớp sương mù đã thuyết phục ta, lần này đến lần khác, rằng chuyện gì đó sẽ làm cho ta hạnh phúc nhưng trên thực tế thì hoàn toàn lại không. Lớp sương mù xếp sẵn một hàng củ cà-rốt và nói với chúng ta rằng đó chính là chìa khóa của hạnh phúc, bảo chúng ta hãy quên đi hạnh phúc của ngày hôm nay để hướng tất cả hy vọng của chúng ta về sự hạnh phúc trong tương lai bởi vì chúng ta sẽ nhận được những củ cà-rốt ấy.
Và thậm chí mặc dù lớp sương mù đã nhiều lần cho chúng ta thấy nó chả biết gì về hạnh phúc của con người cả – dù cho chúng ta đã có quá nhiều trải nghiệm khi nhận lấy một củ cà-rốt và cảm thấy cả tấn hạnh phúc nhất thời, để rồi sau đó lại nhìn thứ hạnh phúc ấy liền phai nhạt trở lại mức ban đầu trong mấy ngày sau – thế mà chúng ta lại tiếp tục mắc bẫy.
Giống như bạn thuê một chuyên gia dinh dưỡng rồi người đó kêu bạn uống một cốc espresso mỗi lần bạn mệt. Thế là bạn thử làm và nghĩ người chuyên gia dinh dưỡng đó là một thiên tài cho đến khi một tiếng sau bạn lại rơi vào trạng thái kiệt quệ. Bạn lại tìm đến chuyên gia dinh dưỡng, người đó lại cho bạn lời khuyên tương tự, rồi bạn lại thử và tình trạng cũ cứ lặp lại. Rốt cục rồi bạn sẽ đuổi việc người chuyên gia dinh dưỡng đó đúng không? Vậy tại sao bạn lại cứ cả tin khi sương mù lại đưa ra lời khuyên về hạnh phúc và sự mãn nguyện cho bạn?
Lớp sương mù còn tệ hại hơn cả người chuyên gia dinh dưỡng đó nữa bởi vì ngoài việc nó cho chúng ta lời khuyên tồi tệ thì bản thân nó còn chính là cội nguồn bất hạnh của ta. Giải pháp duy nhất cho tình trạng kiệt sức chính là đi ngủ, và giải pháp duy nhất để có được hạnh phúc một cách bền vững chính là phải chiến thắng trong cuộc chiến chống lại sương mù.
Trong ngành tâm lý học có một khái niệm gọi là Hedonic Treadmill (vòng xoáy khoái lạc), cho rằng con người có một ngưỡng hạnh phúc mặc định không thay đổi và khi có những chuyện tốt hay xấu xảy ra thì sau sự biến động cảm xúc ban đầu, chúng ta đều quay trở lại ngưỡng hạnh phúc mặc định. Và ở Nấc 1, điều này hiển nhiên hoàn toàn đúng, cố gắng để trở nên mãi mãi hạnh phúc trong khi vẫn còn ở trong lớp sương mù thì giống như cố gắng lau khô người trong khi vẫn còn đứng dưới vòi sen đang chảy nước vậy.
Nhưng tôi lại không tin rằng giống loài đã xây được những tòa nhà chọc trời, viết nên những bản giao hưởng, bay lên mặt trăng, khám phá ra được hạt cơ bản Higgs lại không thể nào thoát ra khỏi hiệu ứng vòng xoáy khoái lạc này và thật sự sống theo một cách có ý nghĩa hơn.
Tôi cho rằng giải pháp để làm được việc đó chính là học cách leo lên các nấc thang tiếp theo của cầu thang nhận thức, để có thể dành nhiều thời gian hơn ở các nấc 2, 3 và 4, với lại ít để thời gian mắc kẹt trong lớp sương mù một cách vô thức hơn.
Nấc 2: Xua bớt sương mù để nhìn thấy bối cảnh
Con người có thể làm được một chuyện kinh ngạc mà những sinh vật khác trên trái đất không thể làm được, đó chính là tưởng tượng. Nếu như bạn cho một con vật nhìn một cái cây, nó sẽ thấy đó là một cái cây. Chỉ có duy nhất con người mới có thể tưởng tượng được hình ảnh một hạt dẻ được chôn xuống đất 40 năm về trước, hoặc hình ảnh một thân cây mảnh khảnh sau 3 năm, vào mùa đông thì nó lại trở nên trơ trụi ra sao và cuối cùng là một cái cây nằm chết theo chiều ngang ở cùng một chỗ.
Đó chính là quyền năng của bậc Thượng Nhân trong trí óc của chúng ta.
Một mặt khác, lũ động vật trong trí óc của ta, giống như ngoài đời thật, chỉ có thể nhìn thấy một cái cây, và khi chúng thấy như thế, chúng liền lập tức phản ứng dựa theo những nhu cầu ban sơ. Khi bạn còn ở trong Nấc 1, trạng thái vô thức của bạn thậm chí không nhớ được là có sự tồn tại của bậc Thượng Nhân, và thế là những khả năng kỳ diệu của người bị lãng phí.
Toàn bộ Nấc 2 nhắm vào việc làm mỏng lớp sương mù đủ để mang những tư duy và khả năng của Thượng Nhân vào trong nhận thức của ta, cho phép ta thấy được những gì diễn ra đằng sau và xung quanh cuộc sống của mình. Ở Nấc 2, chúng ta tập trung vào việc ý thức về bối cảnh, điều này giúp ta nhìn nhận sự thật một cách sâu sắc và rõ nét hơn.
Có rất nhiều cách thức và hành động có thể giúp bạn xua bớt lớp sương mù. Ba trong số đó là:
1) Gia tăng kiến thức về thế giới thông qua giáo dục, du lịch và trải nghiệm sống. Khi tầm nhìn của bạn được mở rộng thì bạn có thể nhìn thấy một phiên bản sự thật chính xác hơn và rõ ràng hơn.
2) Chủ động phản tỉnh. Bạn có thể viết nhật ký, hay gặp chuyên gia tham vấn tâm lý. Đôi khi có thể sử dụng một câu hỏi giả định để làm “kính nhìn xuyên sương mù”, kiểu như "Tôi sẽ làm gì nếu như tiền không phải là mục đích?", "Nếu như một người khác rơi vào trường hợp của tôi, tôi sẽ khuyên họ điều gì?" hay "Khi tôi 80 tuổi liệu tôi có hối tiếc vì đã không làm điều này không?" để giúp bạn nhìn thấy vài thứ rõ hơn thông qua lớp sương. Những câu hỏi kiểu như vầy chính là cách thức để đưa bậc Thượng Nhân trong bạn vào cuộc mà không đánh động đến bản năng động vật, do vậy chúng sẽ không kháng cự và bậc Thượng Nhân có thể lên tiếng, giống như việc cha mẹ đánh vần một từ nào đó trước mặt đứa con 4 tuổi khi họ không muốn cho đứa bé biết họ đang nói gì.
3) Thiền định, thể dục, yoga...là những hoạt động có thể giúp não bộ của bạn trở nên yên tĩnh hơn, nhờ vậy mà lớp sương mù cũng lắng xuống phần nào.
Nhưng cách dễ nhất và hiệu quả nhất để xua bớt lớp sương mù chính là ý thức về nó. Bằng cách ý thức về sự tồn tại của lớp sương mù, hiểu nó là gì và những hình thái khác nhau của nó, cũng như học cách nhận biết khi bạn đang bị kẹt trong đó, bạn hạn chế khả năng lớp sương mù này kiểm soát cuộc đời bạn. Bạn không thể tiến vào Nấc 2 nếu như bạn không biết lúc nào bạn đang ở trong Nấc 1.
Con đường để tiến vào Nấc 2 chính là phải luôn nhắc nhở bản thân ý thức về bối cảnh đằng sau những gì bạn nhìn thấy, những gì bạn bắt gặp, và những quyết định của bạn. Đơn giản là vậy. Chỉ cần ý thức rằng lớp sương mù còn ở đó và nhớ nhìn vào toàn bộ bối cảnh của vấn đề sẽ giúp bạn ý thức về thực tại, và rồi bạn sẽ thấy nó sẽ giúp bạn trở thành một phiên bản tốt hơn mình so với ở Nấc 1.
Sau đây là vài ví dụ -
Đây là hình ảnh của một người thu ngân thô lỗ ở Bước 1 và Bước 2:
| On Step 1 = Ở Nấc 1 He was rude to ME. NO one is rude to ME = Hắn ta thô lỗ với MÌNH. KHÔNG ai được phép thô lỗ với MÌNH. On Step 2 = Ở Nấc 2 This dude’s in a dark place. Maybe his day has sucked. Or his childhood = Ông bạn này đang ở nơi tăm tối quá. Có thể hôm nay gặp xui xẻo hay là tuổi thơ dữ dội lắm đây. Things are things = Nhìn mọi thứ như bản chất nó là |
Còn đây là cách thể hiện thái độ biết ơn:
| On Step 1 = Ở Nấc 1 Life is so unfair = Đời thật chẳng công bằng chút nào Also weird that there’s snow on the ground = Với lại quái thật, sao lại có tuyết ở trên mặt đất thế này Things I want badly = Những thứ tôi khao khát On Step 2 = Ở Nấc 2 Things I want badly = Những thứ tôi khao khát Things I have = Những thứ tôi đang có |
Điều gì đó tốt đẹp đang xảy ra:
| On Step 1 = Ở Nấc 1 Everything is amazing forever = Mọi thứ sẽ mãi mãi tuyệt vời On Step 2 = Ở Nấc 2 It’s part of this = Nó chỉ là một phần của hành trình |
Điều gì đó tệ hại đang xảy ra:
| On Step 1 = Ở Nấc 1 Life is bad from here forward = Đời kể từ đây là bế mạc rồi On Step 2 = Ở Nấc 2 It’s part of this = Nó chỉ là một phần của hành trình |
Hiện tượng này xảy ra khi mọi thứ đột nhiên trở nên khủng khiếp vào lúc khuya khi bạn đi ngủ:
| On Step 1 = Ở Nấc 1 Everything is scary why did I say that why am I so embarrasing = Mọi thứ đều đáng sợ quá, sao mình lại nói vậy, sao mà mình ngớ ngẩn quá thể On Step 2 = Ở Nấc 2 Sometimes late at night human brains freak out and think Everything is scary why did I say that why am I so embarrasing and I can feel my brain doing that right now. Oh brains! = Đôi khi não người tự nhiên hoảng loạn vào lúc đêm khuya, suy nghĩ rằng “Mọi thứ đều đáng sợ quá, sao mình lại nói vậy, sao mà mình ngớ ngẩn quá thể” và tôi có thể cảm thấy não tôi đang làm điều đó ngay lúc này. Ôi não bộ hay quá! |
Một cái vỏ xe hỏng:
| On Step 1 = Ở Nấc 1 Just my luck I am a victim = Ngày gì xui tận mạng, tôi là nạn nhân Flat tire = Vỏ xe xì On Step 2 = Ở Nấc 2 10-15 annoying things like this happen a year, apparently getting one out of the way to day. Annoying but shit happens = Mỗi năm sẽ có khoảng 10-15 điều khó chịu kiểu này xảy ra, rõ ràng hôm nay mình loại được thêm một điều rồi. Hơi khó chịu nhưng đời mà. Flat tire = Vỏ xe xì |
Hậu quả dài hạn:
| On Step 1 = Ở Nấc 1 Ha! I got away with it! And no consequences. Just these weird red things. = Ha! Thoát rồi! Không có hậu quả gì. Chỉ có mấy cái chấm đỏ kỳ quặc này thôi. Action = Hành động On Step 2 = Ở Nấc 2 Action = Hành động Consequences = Hệ quả |
Nhìn vào bối cảnh giúp chúng ta nhận thức được hiểu biết của mình trong hầu hết các trường hợp (cũng như những gì ta không biết, giống như ngày hôm đó của người thu ngân), và nó nhắc cho ta nhớ lại về bản chất phức tạp, nhiều sắc thái của con người, cuộc sống, tình huống. Khi chúng ta ở Nấc 2, tầm nhìn rộng hơn và mọi thứ rõ ràng hơn khiến chúng ta bình tĩnh hơn, bớt sợ hãi trước những gì vốn không đáng sợ. Còn bản năng động vật, được nuôi dưỡng bằng sự sợ hãi và vô thức của ta, đột nhiên trở nên khá buồn cười:
Khi tâm trí của ta bớt đi những cảm xúc tầm thường, thì những cảm xúc cao thượng hơn - yêu thương, trắc ẩn, khiêm tốn, đồng cảm v.v.. - bắt đầu trỗi dậy.
Tin tốt là để tiến vào Nấc 2 không đòi hỏi bạn phải học được điều gì cao siêu cả, bậc Thượng Nhân trong bạn vốn đã biết sự thật đằng sau những tình huống này rồi. Không đòi hỏi bạn phải nỗ lực, không cần thêm thông tin hay ý kiến chuyên môn gì cả, bạn chỉ cần hướng tâm mình suy nghĩ đến việc tồn tại ở Nấc 2 thay vì ở Nấc 1 và thế là bạn sẽ ở đó. Có lẽ hiện giờ bạn đã lập tức ở đó chỉ bởi đọc được những điều ở trên.
Tin xấu là cực khó để duy trì ở Nấc 2 trong một thời gian dài. Vấn đề khó xử ở đây chính là không dễ gì để bạn có thể luôn ý thức về lớp sương mù bởi vì chính nó đã khiến bạn mất ý thức.
Đó là thử thách đầu tiên mà bạn phải đối mặt. Bạn không thể nào tống khứ được lớp sương mù, và cũng không thể khiến nó mỏng mãi, nhưng cơ hội của bạn nằm ở chỗ hãy cố gắng để ý khi nào nó trở nên dày đặc và đề ra những chiến thuật hiệu quả để làm mỏng nó bất cứ khi nào bạn vẫn còn nhận thức được nó. Nếu như bạn ngày càng hoàn thiện hơn, khi bạn có tuổi hơn, thì lúc đó ắt hẳn bạn sẽ tồn tại ở Nấc 2 nhiều hơn, thời gian bạn kẹt ở Nấc 1 cũng ít hơn rất nhiều.
Nấc 3: Thực tế gây sốc
Tôi… một vũ trụ của các nguyên tử… một nguyên tử trong vũ trụ. - Richard Feynman
Nấc 3 là khi mọi thứ bắt đầu trở nên kỳ lạ. Ngay cả ở Nấc 2 có vẻ đã sáng sủa hơn, chúng ta đại loại vẫn nghĩ rằng mình đang ở đây:
Mặc dù khung cảnh này thật thú vị, đó hoàn toàn là một ảo tưởng. Chúng ta sống cuộc đời mình như thể chúng ta đang ở trên vùng đất xanh và nâu này với một bầu trời xanh, những con sóc chuột và những con sâu bướm. Nhưng đây thực sự mới là những gì đang xảy ra:
Nhưng thậm chí càng thực tế hơn nữa thì điều này đang xảy ra:
Chúng ta vẫn có xu hướng đại loại nghĩ rằng:
| Your life timeline = Dòng thời gian cuộc đời của bạn Long and important = Dài và quan trọng |
Nhưng thực sự chính là:
| Your life timeline = Dòng thời gian cuộc đời của bạn An eternity of nothingness = Cõi vĩnh hằng hư không |
Có lẽ bạn cũng nghĩ mình là một điều gì đó đặc biệt. Đúng không?
| Đúng thế. Tôi là một vật thể. |
Không hề, bạn chỉ là một đống những thứ này thôi:
Đây chính là sự thật tiếp theo về chiếc cầu thang nhỏ của chúng ta, và não bộ không thể hiểu được sự thật này. Yêu cầu con người tiếp thu được sự rộng lớn của không gian hoặc sự vĩnh cửu của thời gian hay sự nhỏ bé của các nguyên tử thì cũng giống như yêu cầu một con chó đứng lên bằng hai chân sau của nó. Bạn có thể làm được điều đó khi bạn tập trung, nhưng như thế sẽ rất là căng thẳng và bạn không thể duy trì được lâu.
Bất cứ lúc nào, bạn cũng có thể nghĩ về những sự thật sau đây: Vụ nổ Big Bang diễn ra cách đây 13.8 tỷ năm về trước, lâu hơn khoảng 130,000 lần so với thời gian mà con người đã tồn tại; nếu mặt trời là một quả bóng bàn ở New York, ngôi sao gần nhất với chúng ta sẽ là một quả bóng bàn ở Atlanta; Dải Ngân hà lớn đến mức nếu bạn tạo ra một mô hình thu nhỏ của nó thì cũng có kích thước cỡ bằng đất nước Hoa Kỳ, bạn vẫn sẽ cần đến một chiếc kính hiển vi để nhìn thấy được mặt trời; các nguyên tử nhỏ đến mức số lượng nguyên tử trong một hạt muối cũng tương đương với số lượng hạt cát của tất cả bãi biển trên trái đất này. Nhưng thỉnh thoảng khi bạn suy ngẫm sâu sắc về một trong những sự thật này, hoặc khi vào đúng đêm khuya mà bạn lại đang nói chuyện với đúng người, hoặc khi bạn nhìn chằm chằm vào những vì sao, hoặc khi bạn suy nghĩ thấu đáo về ý nghĩa của cái chết thì khi đó bạn sẽ có một khoảnh khắc vỡ òa.
Rất khó để có được một khoảnh khắc vỡ òa thực sự và để duy trì được lâu thậm chí còn khó hơn nữa, giống như sự khó khăn mà con chó gặp phải khi đứng bằng hai chân. Lấy một ví dụ thực tế giữa việc bạn nhìn vào một bức ảnh tuyệt vời của Grand Canyon với lại việc bạn đang ở Grand Canyon; khoảnh khắc vỡ òa chính là lúc bạn đang ở đó chứ không phải đang nhìn. Hai trải nghiệm tương tự nhưng bằng cách nào đó lại rất khác nhau. Sự thật có thể hấp dẫn, nhưng chỉ trong khoảnh khắc vỡ òa, bộ não mới thật sự thấu hiểu trọn vẹn thực tại. Trong khoảnh khắc vỡ òa, bộ não của bạn trong tích tắc sẽ chuyển tới trạng thái mà nó có thể phát huy nhiệm vụ của mình và trong đầu bạn sẽ nảy sinh một cái nhìn thoáng qua về bản chất đáng kinh ngạc về sự tồn tại của chúng ta. Và khoảnh khắc vỡ òa chính là phương tiện để bạn đến được Nấc thứ 3.
Tôi yêu những khoảnh khắc vỡ òa. Những khi ấy, tôi cảm thấy một sự kết hợp mãnh liệt của những cảm xúc sợ hãi, phấn khởi, buồn bã và tuyệt vời. Hơn bất cứ điều gì, chúng khiến tôi cảm thấy một sự khiêm tốn sâu sắc đến nực cười, và mức độ khiêm tốn đó khiến người ta phải suy nghĩ khác đi. Trong những khoảnh khắc đó, tất cả những từ ngữ mà những người theo đạo thường sử dụng như sự kính sợ, tôn thờ, phép lạ, sự kết nối vĩnh cửu đều có ý nghĩa hoàn hảo. Khi ấy, bản thân tôi cũng chỉ muốn quỳ xuống và dâng hiến mình cho một thứ gì đó lớn hơn chính bản thân. Đây chính là lúc tôi hiểu tâm linh nghĩa là gì.
Và trong những khoảnh khắc thoáng qua đó, sương mù không còn nữa. Bậc Thượng Nhân trong tôi đang tràn đầy sức sống và có thể nhìn thấy mọi thứ rõ ràng một cách hoàn hảo. Các phạm trù đạo đức vốn phức tạp đột nhiên trở nên rõ ràng như pha lê, bởi vì những cảm xúc chỉ xuất hiện ở Nấc 3 này đều là những cảm xúc cao thượng. Bất cứ hình thức nhỏ nhen hay thù hận nào cũng trở nên nực cười tại Nấc 3, không còn lớp sương mù để ẩn thân, những con vật hoàn toàn trần truồng, phơi bày bản thân mình với hình ảnh của những sinh vật nhỏ bé buồn bã.
Ở Nấc 1, tôi sẽ gây sự với người nhân viên thu ngân thô lỗ dám cả gan cự nự với tôi. Ở Nấc 2, sự thô lỗ đó không còn làm tôi phiền não nữa bởi vì tôi biết đó là vấn đề của anh ấy, chứ không phải của tôi và tôi cũng không biết được ngày hôm đó hay cuộc sống của anh ấy đã xảy ra những điều gì. Ở Nấc 3, tôi thấy bản thân mình như là một tổ hợp kỳ diệu của các nguyên tử trong không gian rộng lớn và trong tích tắc từ nơi vĩnh hằng bất tận đã kết hợp lại với nhau để tạo thành một khoảnh khắc ý thức – mà tôi gọi là cuộc sống của tôi. Và tôi thấy người thu ngân đó là một khoảnh khắc ý thức khác tồn tại trên cùng một khoảng thời gian và không gian với tôi. Và cảm xúc duy nhất tôi có thể dành cho anh ấy ở Nấc 3 là tình yêu.
| Oh you precious soul = Ôi người bạn thân mến ơi |
Trong một mức độ ý thức siêu việt của khoảnh khắc vỡ òa, tôi thấy mọi sự tương tác, mọi động cơ, mọi tiêu đề tin tức rõ ràng một cách khác thường và những quyết định khó khăn trong cuộc sống trở nên rõ ràng hơn nhiều. Tôi cảm thấy mình có trí huệ.
Tất nhiên, nếu đây là trạng thái bình thường của tôi, thì ắt là tôi đã đang dạy cho các nhà sư ở đâu đó trên một ngọn núi ở Myanmar rồi. Nhưng hiện tôi không dạy cho bất kỳ nhà sư nào ở bất cứ đâu cả vì đó không phải là trạng thái bình thường của tôi. Khoảnh khắc vỡ òa rất hiếm và rất nhanh sau đó, tôi trở lại làm một con người bình thường. Nhưng cảm xúc và sự rõ ràng của Nấc 3 rất mạnh mẽ, đến mức ngay cả sau khi bạn không còn ở nấc đó nữa, thì những cảm xúc ấy vẫn tiếp tục vấn vương xung quanh. Mỗi khi bạn lột trần lũ động vật trong tâm trí, thì trong tương lai sức mạnh của chúng đối với bạn sẽ lần lần bị giảm đi. Và đó là lý do tại sao Nấc 3 rất quan trọng, mặc dù những người mà tôi biết không có ai có thể vĩnh viễn sống ở Nấc 3 cả, nhưng nếu như bạn thường xuyên tiến vào được nấc này thì nó sẽ giúp ích cho bạn rất nhiều trong cuộc chiến với Nấc 1 và Nấc 2, từ đó giúp bạn trở thành một người tốt hơn và hạnh phúc hơn.
Nấc 3 cũng là câu trả lời cho bất kỳ ai buộc tội những người vô thần là vô đạo đức hay yếm thế hoặc hư vô, hoặc tự hỏi làm thế nào những người vô thần tìm thấy bất kỳ ý nghĩa nào trong cuộc sống mà không có sự hy vọng và khuyến khích của thế giới bên kia. Đó là một lối suy nghĩ ở Nấc 1 khi nhìn nhận một người vô thần như thế, khi mà sự sống trên trái đất được coi là điều hiển nhiên và người ta cho rằng bất kỳ sự thúc đẩy hay cảm xúc tích cực nào cũng đều phải đến từ những tác nhân bên ngoài cuộc sống. Ở Nấc 3, tôi cảm thấy vô cùng may mắn khi được sống và không thể tin được rằng tôi là một nhóm nguyên tử có thể nghĩ về các nguyên tử. Ở Nấc 3, chỉ nghĩ về bản chất cuộc sống thôi đã có thể khiến tôi trở nên phấn khích, hy vọng, yêu thương, và tử tế rồi. Nhưng Nấc 3 có thể trở nên khả thi là bởi vì đã có khoa học dọn đường sẵn, đó là lý do Carl Sagan nói rằng “khoa học không chỉ tương thích với tâm linh; mà còn là một cội nguồn sâu sắc của tâm linh.” Theo cách này, khoa học chính là “nhà tiên tri” cho hệ tư tưởng này, một tư tưởng đã phơi bày sự thật cho chúng ta thấy và cho chúng ta cơ hội để thay đổi bản thân mình.
Cho phép tôi tóm tắt lại những gì đã trình bày cho đến giờ: Tại Nấc 1, bạn đang ở trong một bong bóng ảo tưởng. Ở Nấc 2, có nhiều sự rõ ràng hơn về cuộc sống, nhưng nó nằm trong một bong bóng ảo tưởng lớn hơn nhiều. Nhưng Nấc 3 được cho là hoàn toàn rõ ràng, không còn lớp sương mù nào che đậy sự thật nữa, vậy cần chi phải có thêm một nấc nữa?
Nấc 4: Điều bí ẩn vĩ đại
Nếu có lúc nào chúng ta đạt đến điểm mà chúng ta nghĩ rằng chúng ta hiểu thấu đáo chúng ta là ai và chúng ta đến từ đâu, thì lúc ấy chúng ta sẽ thất bại.
- Carl Sagan
Phần lớn những gì chúng ta làm cho đến lúc này là để xóa tan lớp sương mù để giúp chúng ta với tư cách là con người và là một giống loài có khả năng nhận biết nhiều nhất có thể về chân lý của cuộc sống:
| Step 1 = Nấc 1 Step 2 = Nấc 2 Step 3 = Nấc 3 Clarity = Sự rõ ràng |
Ở Nấc 4, chúng ta được gợi nhớ về một sự thật không thể chối cãi, đó là:
| Everything we don’t know = Tất cả những gì chúng ta không biết Everything we know = Tất cả những gì chúng ta biết |
Trên thực tế, bất kỳ cuộc thảo luận nào thực tại của chúng ta – nói cách khác, là sự thật của vũ trụ hay sự tồn tại của chúng ta – hoàn toàn đều là ảo tưởng nếu không thừa nhận sự hiện hữu của đốm lớn màu tím đó, vốn tạo nên gần như toàn bộ thực tại.
Nhưng bạn biết đấy, nhân loại họ không thích đốm màu tím đó chút nào. Không hề. Vết đốm đó khiến con người sợ hãi và yếu đuối, và trong lịch sử chúng ta đã nhiều lần hoàn toàn phủ nhận sự tồn tại của nó, giống như việc sống trên bãi biển mà giả vờ đại dương không có ở đó. Thay vào đó, chúng ta tuyên bố chắc nịch rằng cuối cùng chúng ta đã biết hết mọi thứ về nó. Về mặt tôn giáo, chúng ta phát minh ra những huyền thoại và tuyên bố chúng là sự thật. Thậm chí nếu có một tín đồ tôn giáo sùng đạo, vốn tin tưởng vào sự thật được đề cập trong một quyển kinh sách nào đó, khi đọc được điều này cũng sẽ đồng ý với tôi về sự thêu dệt ra vài ngàn cuốn sách khác ngoài kia. Về mặt khoa học, chúng ta đã cố gắng để luôn tin tưởng rằng “thừa nhận bạn đã sai lầm khủng khiếp về thực tế” chỉ là một hiện tượng có trong quá khứ.
Việc hiểu biết của chúng ta về thực tại bị đảo ngược bởi một khám phá mới có tính đột phá cũng giống như một bước ngoặt gây sốc trong cuốn tiểu thuyết sử thi đầy bí ẩn mà nhân loại đang đọc, và tiến bộ trong lĩnh vực khoa học không thiếu những bước ngoặt này: Trái đất thì hình tròn, mặt trời chính là trung tâm của hệ mặt trời, chứ không phải là trái đất, khám phá ra các hạt hạ nguyên tử hoặc các thiên hà khác ngoài thiên hà của chúng ta, và lý thuyết tiến hóa... Vậy mà, với kiến thức về tất cả những sự đột phá đó, Lord Kelvin, một trong những nhà khoa học vĩ đại nhất trong lịch sử, vào năm 1900 lại có thể phát biểu rằng: “Hiện tại trong vật lý không còn gì mới để phát hiện nữa. Tất cả những gì còn lại chính là đo lường chính xác hơn và chính xác hơn nữa mà thôi” – nói cách khác, tại thời điểm này, mọi bước ngoặt đã được hoàn thành.
Tất nhiên, Kelvin cũng đã sai lầm như mọi nhà khoa học kiêu ngạo khác trong lịch sử. Lý thuyết về thuyết tương đối rộng và sau đó là lý thuyết cơ học lượng tử đã lật đổ mọi niềm tin của giới khoa học trong thế kỷ tiếp theo.
Thậm chí nếu như ngày hôm nay chúng ta thừa nhận rằng trong tương lai sẽ có nhiều sự đột phá nữa, thì chúng ta cũng có xu hướng nghĩ rằng hầu hết những gì tối quan trọng, to lớn nhất thì chúng ta cũng đã khám phá ra rồi, và hiện tại chúng ta có một bức tranh gần với hoàn hảo nhất về thực tại hơn cái thời mà loài người còn cho rằng Trái đất là một mặt phẳng. Điều đó đối với tôi mà nói thì giống như thế này:
| Haha those idiots only knew the stuff in the orange. They thought the Earth was flat! Imagine living in a time when there was so much humans didn’t know = Ha ha, lũ ngớ ngẩn chỉ biết những gì nằm trong vùng màu cam này. Tụi nó nghĩ Trái đất là mặt phẳng mới ghê! Không thể tưởng tượng nổi phải sống ở cái thời toàn lũ không biết gì này nó ra sao nữa. Everything we don’t know = Những gì chúng ta không biết |
Thực tế là, hãy nhớ rằng chúng ta không biết vũ trụ là gì cả. Nó có phải là tất cả không? Nó có phải là một bong bóng nhỏ trong một đa vũ trụ với toàn là bong bóng? Có phải nó hoàn toàn không phải là bong bóng mà là một ảo ảnh ba chiều? Và chúng ta có biết về Vụ nổ Big Bang, nhưng đó có phải là khởi đầu của mọi thứ? Có phải từ cái không có gì đã phát sinh ra một cái gì đó, hoặc nó chỉ là sự kiện gần nhất trong một chuỗi dài các chu kỳ co giãn nở? Chúng ta không biết vật chất tối (dark matter) là gì cả, chỉ có biết là nó tồn tại trong vũ trụ rất là nhiều, và khi chúng ta thảo luận về Nghịch lý Fermi, mọi thứ trở nên hoàn toàn rõ ràng rằng khoa học không biết gì về việc liệu có sự sống khác ngoài kia hay không hoặc nó có thể tiến bộ đến mức nào.
Hay là Lý thuyết dây chẳng hạn, vốn được mọi người cho là bí mật để thống nhất hai lý thuyết lớn nhưng dường như không liên quan với nhau của thế giới vật lý - thuyết tương đối rộng và cơ học lượng tử? Lý thuyết dây hoặc sẽ là lý thuyết vĩ đại nhất mà chúng ta từng đưa ra hoặc là hoàn toàn sai sự thật, và có những nhà khoa học vĩ đại trên cả hai mặt của cuộc tranh luận này. Và với tư cách là người dân bình thường, tất cả những gì chúng ta cần làm là nhìn vào hai lý thuyết được chấp nhận rộng rãi đó để nhận ra thực tế có thể khác biệt lớn đến mức nào: Giống như thuyết tương đối rộng nói với chúng ta rằng nếu bạn bay đến một lỗ đen và xoay quanh nó một vài lần trong lực hấp dẫn dữ dội và sau đó quay trở lại trái đất vài giờ sau khi bạn rời đi, thì hàng thập kỷ đã đi qua trên trái đất trong lúc bạn ở lỗ đen vũ trụ. Và điều đó giống như một cây kem ốc quế so với những gì cơ học lượng tử chết tiệt cho chúng ta biết – ví dụ như như hai hạt trên hai vũ trụ khác nhau có sự liên kết, một cách đầy bí ẩn, với hành vi của cái còn lại, hay một con mèo sẽ vừa sống vừa chết cho đến khi bạn nhìn vào nó.
Và vấn đề là, tất cả mọi thứ tôi vừa đề cập vẫn nằm trong phạm vi hiểu biết của chúng ta. Như ta đã đề cập trước đó, so với mức độ nhận thức tiến hóa hơn, chúng ta có thể giống như một đứa trẻ ba tuổi, một con khỉ hoặc một con kiến, vậy tại sao chúng ta lại cho rằng chúng ta thậm chí có thể hiểu mọi thứ trong đốm màu tím đó? Một con khỉ không thể hiểu được việc trái đất là một hành tinh tròn, chứ đừng nói đến sự tồn tại của hệ mặt trời, thiên hà hay vũ trụ. Bạn có thể cố gắng giải thích điều đó với một con khỉ trong nhiều năm và chẳng có kết quả gì đâu. Vì vậy, đâu là những thứ mà chúng ta hoàn toàn không có khả năng nắm bắt được ngay cả khi có một giống loài thông minh hơn đã cố gắng hết sức để giải thích với chúng ta? Có lẽ là gần như tất cả mọi thứ.
Thực sự có hai lựa chọn khi nghĩ về bức tranh lớn hơn: Khiêm tốn hoặc ngu xuẩn.
Việc con người giả vờ chắc chắn là bởi vì trong quá khứ, khi chúng ta nghĩ rằng chúng ta là trung tâm của mọi sáng tạo, thì sự không chắc chắn trở nên đáng sợ vì nó khiến cho thực tại của chúng ta trở nên ảm đạm hơn chúng ta nghĩ. Nhưng bây giờ, với quá nhiều thứ chưa được khám phá, mọi thứ trông rất ảm đạm đối với chúng ta với tư cách là con người và là một giống loài, vậy nên chúng ta nên đón nhận sự mơ hồ mới đúng. Quan điểm của tôi là tôi chỉ còn sống được một vài thập kỷ nữa và sau đó là vĩnh viễn không tồn tại, do vậy sự thật là chúng ta có thể đã hoàn toàn sai đối với tôi lại trở nên cực kỳ hứa hẹn.
Trớ trêu thay, khi suy nghĩ của tôi đạt đến đỉnh cao của chiếc cầu thang vô thần, khái niệm về một thứ gì đó có vẻ thiêng liêng đối với chúng ta có thể tồn tại dường như không còn vô lý nữa. Tôi vẫn hoàn toàn giữ quan điểm vô thần khi nói đến tất cả các quan niệm do con người tạo ra về một lực lượng thần thánh nào đó, mà theo tôi, chúng đã được tuyên bố “quá chắc chắn.” Nhưng liệu một lực lượng siêu tiên tiến có khả năng tồn tại hay không? Nhiều khả năng là có. Liệu chúng ta có thể được tạo ra bởi một cái gì đó/ai đó lớn lao hơn chúng ta hoặc giả chúng ta đang sống như một phần của một chương trình mô phỏng mà không hề nhận biết về nó? Chắc rồi! Tôi là chỉ một đứa trẻ ba tuổi thôi nhớ không, vậy tôi là ai mà dám nói không chứ?
Đối với tôi, tư duy thuần logic nói với tôi hãy là một con người vô thần trước tất cả các tôn giáo trên trái đất, và bản chất của sự tồn tại của chúng ta hoặc khả năng tồn tại của một đấng tối cao nào đó là bất khả tri. Tôi không suy luận những điều này thông qua bất kỳ hình thức đức tin nào cả, hoàn toàn chỉ bằng logic.
Tôi cho rằng Nấc 4 thật sự đáng kinh ngạc, nhưng tôi không chắc là mình có thể tiếp cận nó theo một cách thức tâm linh nào đó như tôi đôi khi có thể làm với Nấc 3 hay không. Khoảnh khắc vỡ òa của Nấc 4 có thể được dành cho những người có suy nghĩ cỡ Einstein nhưng ngay cả khi nếu tôi không thể đặt chân lên Nấc 4, tôi có thể biết là nó có tồn tại, ý nghĩa của nó là gì và tôi có thể nhắc nhở bản thân về sự tồn tại của nó. Vậy điều đó có lợi ích gì cho tôi với tư cách là một con người?
Bạn còn nhớ về sự khiêm tốn mạnh mẽ mà tôi đã đề cập ở Nấc 3? Bây giờ nhân nó với 100. Vì những lý do tôi vừa thảo luận, nó khiến tôi cảm thấy hy vọng hơn. Và nó khiến tôi chấp nhận cam chịu một cách thoải mái trước thực tế là tôi sẽ không bao giờ hiểu chuyện gì đang xảy ra, điều đó khiến tôi cảm thấy mình có thể rời tay khỏi vô lăng, ngả ra sau, thư giãn và chỉ tận hưởng chuyến hành trình. Theo cách này, tôi nghĩ Nấc 4 có thể khiến chúng ta sống nhiều hơn trong thì hiện tại. Nếu tôi chỉ là một phân tử trôi nổi trên đại dương mà tôi không thể hiểu, có lẽ tốt hơn là tôi nên tận hưởng điều đó.
Nấc 4 sẽ hữu ích cho nhân loại, vì nó giúp phá vỡ quan niệm rằng chúng ta đã biết tất tần tật. Quan niệm đó là bản tính nguyên thủy, dẫn đến sự bảo thủ và khơi mào cho các cuộc chiến. Chúng ta nên thống nhất trong sự không chắc chắn của mình, chứ không nên chia rẽ trên sự chắc chắn bịa đặt. Và càng nhiều người nhận thứ được đốm lớn màu tím kia, thì nhân loại sẽ càng tốt đẹp hơn.
Tại sao trí huệ là mục tiêu
Không có gì có thể xóa tan sương mù bằng giờ phút cận kề cái chết, đó là lý do tại sao mà ở thời điểm đó mọi người có thể nhìn rõ hơn những gì họ đã có thể làm khác đi: Tôi ước gì mình đã dành ít thời gian hơn cho công việc; tôi ước gì tôi đã tâm sự với vợ mình nhiều hơn; tôi ước gì tôi đã đi du lịch nhiều hơn; v.v... Mục tiêu của sự phát triển cá nhân chính là nên đạt được sự rõ ràng trong giờ phút cận tử đó, trong khi bạn vẫn còn đang sống, để bạn thực sự có thể làm được điều gì đó ý nghĩa cho cuộc đời.
Bạn làm được điều đó bằng cách phát triển trí huệ càng nhiều càng tốt, càng sớm càng tốt. Đối với tôi, trí huệ là điều quan trọng nhất để bạn phấn đấu trong kiếp người. Đó là mục tiêu lớn, mục tiêu chủ đạo làm nền tảng cho tất cả các mục tiêu khác. Tôi tin rằng tôi có một và chỉ một cơ hội được sống, và tôi sẽ sống theo cách hoàn hảo và ý nghĩa nhất có thể, đó sẽ là kết quả tốt nhất đối với tôi, và tôi sẽ làm được nhiều điều tốt đẹp hơn cho thế giới theo cách đó. Trí huệ giúp cho mọi người có được cái nhìn sâu sắc để biết được “hoàn hảo và ý nghĩa” thực sự là gì và giúp cho họ có được sự can đảm để đưa ra những lựa chọn sẽ đưa họ đến đó.
Và trong khi kinh nghiệm sống có thể đóng góp cho trí huệ, tôi nghĩ rằng trí huệ hầu hết đã có sẵn trong tất cả chúng ta, đó là tất cả mọi thứ mà Thượng Nhân biết. Khi chúng ta không khôn ngoan, đó là vì chúng ta không có quyền truy cập vào trí huệ của Thượng Nhân vì nó bị chôn vùi trong sương mù. Sương mù là sự đối nghịch của trí huệ, và khi bạn thăng tiến trên cầu thang nhận thức, trí huệ chỉ đơn giản là sản phẩm phụ của việc ý thức được gia tăng.
Một điều tôi đã học được ở một số thời điểm đó là già đi hoặc cao lớn không giống như việc trưởng thành. Trở thành một người trưởng thành là nói về mức độ trí huệ và quy mô phạm vi của tâm trí và hóa ra nó không đặc biệt tương quan với tuổi tác. Sau một độ tuổi nhất định, trưởng thành là việc vượt qua lớp sương mù của chính bạn, và đó là vấn đề về con người, không phải tuổi tác. Tôi biết một số người lớn tuổi cực kỳ thông thái, nhưng cũng có rất nhiều người ở độ tuổi của tôi có vẻ thông thái hơn cha mẹ họ về rất nhiều điều. Một số người trên con đường phát triển mà lớp sương mù không dày lắm thì khi già đi sẽ trở nên thông thái hơn theo tuổi tác, nhưng tôi cũng thấy điều ngược lại xảy ra với những người không chủ động phát triển. Theo tuổi tác, lớp sương mù xung quanh họ trở nên dày đặc hơn và họ thực sự trở nên bớt thông thái, thậm chí lại cả tin về tất cả mọi thứ.
Khi tôi nghĩ về những người tôi biết, tôi nhận ra rằng mức độ tôn trọng và ngưỡng mộ của tôi đối với một người gần như hoàn toàn tương xứng với mức độ thông thái và ý thức của người đó. Những người mà tôi tôn trọng nhất đều là những người trưởng thành và tuổi tác của họ rất là đa dạng.
Một cái nhìn khác về tôn giáo trong ánh sáng của tư tưởng này:
Cuộc thảo luận này giúp làm rõ các vấn đề của tôi với nền tôn giáo có tổ chức truyền thống. Có rất nhiều người tốt, ý tưởng tốt, có giá trị, có trí huệ trong thế giới tôn giáo, nhưng với tôi dường như điều đó xảy ra bất chấp tôn giáo và không phải nhờ tôn giáo. Sử dụng tôn giáo trong việc thúc đẩy nhân loại đòi hỏi một sự sáng tạo trong mọi việc, vì ở cấp độ cơ bản, hầu hết các tôn giáo dường như đối xử với mọi người như trẻ em thay vì thúc đẩy họ phát triển. Nhiều tôn giáo ngày nay chơi đùa với lớp sương mù của mọi người với việc “hãy tin tưởng vào điều này hay điều kia…” lan truyền sự sợ hãi và những cuốn sách thường là lời kêu gọi phân biệt 'chúng ta và họ'. Họ bảo mọi người tìm đến những bài kinh cổ xưa để tìm câu trả lời thay vì giúp mọi người hiểu biết sâu sắc hơn về tâm trí của chính họ, và sự cố chấp của họ khi nói về những vấn đề đúng và sai thường khiến họ không thể thấu hiểu được những vấn đề xã hội. Sự chắc chắn của họ về lịch sử thậm chí còn khiến cho những tín đồ của họ xa rời sự thật – bằng chứng là có đến 42% người Mỹ không biết sự thật về tiến hóa. (Một tội ác đáng sợ hơn đó chính là thế giới ghê tởm của giới chính trị Mỹ, với một nền văn hóa sống ở Nấc 1 và là nơi mà các chính trị gia trực tiếp cổ xúy cho bản năng động vật trong mỗi người, cố tình né tránh bất cứ điều gì trong các Nấc 2-4.)
Vậy tôi là gì?
Vâng, tôi là một người vô thần, nhưng tôi không nghĩ “chủ nghĩa vô thần” có thể mô tả chính xác quan điểm của tôi.
Vậy nên tôi sẽ tạo ra một thuật ngữ cho bản thân mình - tôi là một người theo đuổi sự thật. Trong hệ tư tưởng của tôi, sự thật là điều tôi luôn tìm kiếm, sự thật là điều tôi tôn thờ và học cách nhìn thấy sự thật dễ dàng hơn và thường xuyên hơn là điều dẫn đến sự phát triển.
Trong Chủ nghĩa sự thật (Truthism), mục tiêu là trở nên trí huệ hơn theo thời gian và trí huệ sẽ đến với bạn bất cứ khi nào bạn đủ tỉnh táo để nhìn thấy sự thật về con người, tình huống, thế giới hoặc vũ trụ. Sương mù là thứ cản đường bạn, khiến bạn vô thức, ảo tưởng và có đầu óc hạn hẹp, vì vậy chiến lược tăng trưởng chủ đạo hàng ngày là duy trì sự nhận thức về sương mù và rèn luyện trí óc của bạn để cố gắng nhìn thấy sự thật toàn diện trong mọi tình huống.
Theo thời gian, bạn muốn tỷ lệ [Thời gian ở Nấc 2] / [Thời gian ở Nấc 1] tăng lên một chút qua mỗi năm và bạn muốn ngày càng tốt hơn trong việc tạo ra những khoảnh khắc vỡ òa ở Nấc 3 và nhắc nhở bản thân về đốm màu tím của Nấc 4. Nếu bạn làm được những điều đó, tôi nghĩ rằng bạn đang phát triển theo cách tốt nhất có thể, và nó sẽ có tác động sâu sắc đến tất cả các khía cạnh trong cuộc sống của bạn.
Vậy đấy. Đó là Chủ nghĩa sự thật.
Tôi có phải là một người theo chủ nghĩa sự thật mẫu mực không? Tôi cho là mình cũng tạm ổn. Tôi khá hơn bản thân mình trước đây và chặng đường vẫn còn dài. Nhưng việc xác định được tư tưởng này sẽ giúp cho tôi biết tôi nên tập trung vào đâu, cần cảnh giác điều gì và làm thế nào để đánh giá tiến bộ của mình, tất cả những điều này sẽ giúp tôi đảm bảo rằng tôi thực sự đang cải thiện và tiến bộ nhanh hơn.
Để giúp tôi tiếp tục theo đuổi sứ mệnh của mình, tôi đã tạo ra một biểu tượng của Chủ nghĩa sự thật:
Đó là biểu tượng của tôi, câu thần chú của tôi, cách thể hiện niềm tin của tôi, đó là thứ tôi có thể nhìn vào mỗi khi có điều gì đó tốt hay xấu xảy ra, mỗi khi trước mắt phải đưa ra một quyết định lớn, hoặc vào một ngày bình thường như một lời nhắc nhở phải để ý đến lớp sương mù và duy trì nhận thức về bức tranh lớn hơn.
Còn bạn là gì?
Tôi đưa ra một thách thức dành cho bạn chính là hãy quyết định một thuật ngữ cho riêng mình, một thuật ngữ có thể đại diện chính xác hệ tư tưởng phát triển của bạn.
Nếu bạn tin tưởng vào Kitô giáo và nó thực sự giúp bạn phát triển, thì từ đó sẽ là người theo đạo Kitô. Có lẽ bạn đã có được chiến lược phát triển rõ ràng, cụ thể của riêng mình và bạn chỉ cần đặt một cái tên cho nó nữa thôi. Và cũng có thể Chủ nghĩa sự thật khiến bạn cảm thấy thân thuộc, truyền tải được cách thức tư duy của bạn nào giờ và bạn cũng muốn thử làm một người theo đuổi sự thật như tôi.
Hoặc có thể bạn chưa biết phương hướng phát triển của mình là gì hoặc những gì bạn đang sử dụng có hiệu quả hay không. Nếu như A) bạn không cảm thấy rằng mình có tiến bộ theo một cách có ý nghĩa trong vài năm qua, hoặc B) bạn không thể chứng thực các giá trị và triết lý quan trọng của mình bằng lý luận thực tiễn, thì bạn cần phải tìm một hệ tư tưởng mới.
Để làm được điều này, chỉ cần tự hỏi chính mình những câu hỏi mà tôi đã tự hỏi bản thân: Mục tiêu mà bạn muốn phát triển hướng tới là gì (và tại sao lại là mục tiêu đó), con đường đưa bạn đến đó trông như thế nào, điều gì đang ngáng đường bạn và làm thế nào bạn vượt qua được những trở ngại đó? Hàng ngày bạn phải thực hành những điều gì và qua từng năm tiến bộ của bạn sẽ như thế nào? Quan trọng nhất là làm thế nào để bạn mạnh mẽ và duy trì được việc luyện tập trong nhiều năm chứ không phải bốn ngày? Sau khi bạn đã suy nghĩ thấu đáo, hãy đặt tên cho hệ tư tưởng đó và tạo ra một biểu tượng hoặc một câu thần chú.
Tôi hy vọng mình đã thuyết phục được bạn tin rằng điều này quan trọng như thế nào. Đừng chờ đợi cho đến giây phút cuối cùng trên giường bệnh rồi mới hình dung ra ý nghĩa của cuộc sống này.
https://waitbutwhy.com/2014/10/religion-for-the-nonreligious.html
