.png){kind=logo}
Nghiện chất béo: Ăn quá nhiều có thể làm thay đổi bộ não nhiều như nghiện ma túy
Những con chuột được cho ăn thức ăn nhiều chất béo bộc lộ một số đặc điểm tương tự như những con vật bị nghiện cocaine hoặc heroin-- và thấy khó bỏ ngay cả khi bị điện giật.
Những con chuột được cho ăn thực phẩm nhiều chất béo bộc lộ một số đặc điểm tương tự như những con vật bị nghiện cocaine hoặc heroin-- và thấy khó bỏ ngay cả khi bị điện giật.
Giống như nhiều người, chuột rất sung sướng ăn ngấu nghiến những thực phẩm có mùi vị thơm ngon, giàu chất béo. Thịt xông khói, xúc xích, sô cô la và thậm chí cả bánh phô mai nhanh chóng trở thành món ăn khoái khẩu của những con chuột trong phòng thí nghiệm mà gần đây được cho ăn (những món mà con người yêu thích) —ăn nhiều tới nỗi những con vật đó dần dà phụ thuộc vào số lượng thức ăn lớn để cảm thấy vui vẻ, giống như những người sử dụng ma túy cần tăng liều dùng để cảm thấy phê pha.
Một nghiên cứu mới, được công bố trên mạng vào ngày 28 tháng Ba trên tạp chí Nature Neuroscience, mô tả những khổ nạn của những con chuột trong phòng thí nghiệm, bổ sung thêm tài liệu nghiên cứu về vấn đề ăn uống quá mức có thể kích hoạt những thay đổi như thế nào trong não bộ, những thay đổi dường như tạo ra một sự phụ thuộc vào hóa chất thần kinh ở người ăn - hoặc người dùng. Những phát hiện sơ bộ từ nghiên cứu đã được trình bày tại cuộc họp của Hiệp hội Khoa học Thần kinh vào tháng 10 năm 2009.
Giống như nhiều hành vi khoái lạc—bao gồm cả quan hệ tình dục và sử dụng ma túy—Ăn uống có thể kích hoạt giải phóng dopamine, một chất dẫn truyền thần kinh hạnh phúc trong não bộ. Phần thưởng hóa học bên trong này, đến lượt nó lại làm tăng khả năng khiến hành động đó cuối cùng sẽ trở thành thói quen thông qua sự củng cố tích cực. Nếu được kích hoạt bằng cách ăn quá nhiều, các mô hình hóa học thần kinh này có thể khiến ta khó rũ bỏ hành vi —một kết quả nhìn thấy trong nhiều trường hợp ở con người, Paul Kenny lưu ý, phó giáo sư tại Khoa Trị liệu Phân tử ở Viện nghiên cứu Scripps tại Jupiter, Fla., và đồng tác giả của nghiên cứu mới. "Phần lớn những người thừa cân sẽ nói rằng, 'Tôi muốn kiểm soát cân nặng và việc ăn uống của mình,' nhưng họ cảm thấy rất khó kiểm soát hành vi ăn uống của bản thân,” ông nói.
Mặc dù ngày càng có nhiều nghiên cứu, nhưng ta vẫn chưa rõ liệu việc ăn uống quá nhiều được bắt đầu bởi sự bất thường hóa học trong não bộ hay là bản thân hành vi đó đã làm thay đổi cấu trúc sinh hóa của não. Nghiên cứu mới của Kenny và cộng sự Paul Johnson, một nghiên cứu sinh, cho thấy cả hai điều kiện này đều có khả năng xảy ra.
Vòng eo lớn hơn, ngưỡng chịu đựng cao hơn
Để xem việc ăn uống quá nhiều và béo phì làm thay đổi mạch phần thưởng của não bộ như thế nào, các nhà nghiên cứu đã cấy các điện cực kích thích vào não của chuột để theo dõi mức ngưỡng chịu đựng phần thưởng thay đổi của chúng. Một số con chuột chỉ được cho ăn thức ăn ngon, nhiều chất béo một giờ mỗi ngày, trong khi những con khác được cho ăn gần như không có giới hạn (18 đến 23 giờ một ngày). Tất cả các con chuột ở nhóm đối chứng thì không được cho ăn thức ăn của người, nhưng được thoải mái uống nước và ăn thức ăn tiêu chuẩn, lành mạnh dành cho chuột ở phòng thí nghiệm.
Chẳng có gì đáng ngạc nhiên, những con chuột được cho ăn phủ phê thức ăn giàu chất béo thì ăn rất ít cho đến hoàn toàn không động vào những thức ăn ‘tiêu chuẩn lành mạnh nhưng nhạt nhẽo dành cho chuột’ và nhanh chóng phát phì—tiêu thụ khoảng gấp đôi lượng calo so với nhóm chuột đối chứng chỉ ăn thức ăn lành mạnh dành cho chuột. Các nhà nghiên cứu cũng phát hiện thấy ngay cả những con chuột chỉ được tiếp cận hạn chế với thức ăn không lành mạnh cũng cố hết sức để đuổi kịp. Về trung bình, những con chuột này cố gắng tiêu thụ 66 phần trăm lượng calo hằng ngày của chúng chỉ trong một giờ mà chúng được tự do ăn những loại ‘thực phẩm rác’ giàu chất béo, tạo nên một kiểu ăn uống vô độ mang tính nghiện ngập. Nhưng chỉ có những con chuột béo phì được thoải mái ăn thức ăn kém lành mạnh mới tăng nhanh ngưỡng chịu đựng phần thưởng.
"Nghiên cứu này của nhóm Kenny là một đóng góp lớn" Nicole Avena nói, một nhà nghiên cứu ở Khoa Tâm lý học của trường đại học Princeton dù không tham gia vào nghiên cứu mới nhưng đã hoàn thành một nghiên cứu tương tự về sự nghiện ngập và chế độ ăn uống chứa hàm lượng đường cao. Nhiều nghiên cứu đã rút ra mối liên hệ giữa việc ăn quá mức và chứng nghiện ngập ở cả người và mô hình động vật. Một nghiên cứu năm 2001 trên The Lancet đã quan sát thấy sự thiếu hụt tương tự của các thụ thể dopamine trong não bộ của nhiều người béo phì cũng như trong não của những người nghiện rượu hoặc cocaine. Nghiên cứu mới bổ sung một nhận thức tinh tế hơn về cách thức ăn có thể thay đổi não bộ và cho thấy những khác biệt trong não bộ ngay từ đầu có thể khiến một cá nhân ăn quá nhiều.
Nghiên cứu một người ăn uống quá nhiều
Để bắt đầu một vòng nghiện ngập, dopamine phải được cảm nhận, và bộ não phải có các thụ thể dopamine dồi dào. Ở nhiều người lạm dụng chất gây nghiện, mức độ thụ thể dopamine thấp ngay từ đầu hoặc bị gây ra do hành vi (nghiện), có nghĩa là họ ngày càng phải tìm kiếm nhiều chất sinh ra-dopamine để đạt được mức phần thưởng hóa học thần kinh mà họ có thể tận hưởng. Tuy nhiên, sau khi một ai đó từng phụ thuộc vào một chất gây nghiện ngưng sử dụng nó, họ thường phải mất một thời gian để các thụ thể dopamine bị cạn kiệt trở về mức cơ bản. Đối với những con chuột nghiện cocaine, có thể mất hai ngày để trở lại mức bình thường. Những con chuột béo phì trong nghiên cứu mới mất 2 tuần để trở lại mật độ của các thụ thể như ban đầu của chúng.
Để đánh giá/ước lượng số lượng thụ thể dopamine ảnh hưởng đến hành vi ăn của chuột, Kenny và Johnson đưa một virus vào não bộ của một nhóm động vật được kiểm tra để loại bỏ thụ thể dopamine D2 ở thể vân của chúng. Nhiều người lạm dụng chất gây nghiện cũng có mức độ dopamine D2 thấp. Họ phát hiện thấy thay vì từ từ tăng ngưỡng phần thưởng trong não bộ của chuột và đi cùng với nó là hành vi ăn uống vô độ, những con chuột đó gần như ngay lập tức có ngưỡng (phần thưởng) cao hơn và ngay lập tức ăn quá nhiều khi được tiếp cận chế độ ăn nhiều chất béo. Mối quan hệ này, Kenny nói, cho thấy đối với những người có mức độ thụ thể D2 thấp hơn, "nó có thể khiến bạn phát triển kiểu hành vi theo thói quen này."
Di truyền học có thể đóng một vai trò trong việc khiến một người có khả năng trở nên béo phì —trong cả hai hệ thống trao đổi chất và hóa học thần kinh. Chẳng hạn như ở người, alen TaqIA A1 có liên quan đến số lượng thụ thể D2 ít hơn cũng như nghiện ma túy và béo phì. Và ở chuột, “thỉnh thoảng có một hoặc hai con trong mỗi nghiên cứu không ăn quá nhiều," Kenny nói. Ông và các đồng nghiệp hiện đang nghiên cứu những nền tảng di truyền của hiện tượng này để xem thử liệu có một gen đánh dấu tương tự nào có thể hữu ích trong việc giúp con người tránh béo phì. Những phát hiện tiếp theo trong lĩnh vực này có thể giúp phát triển các khả năng phòng ngừa và điều trị mới. Những kỹ thuật tham vấn, trị liệu và thậm chí là các phương pháp điều trị bằng dược phẩm đã tỏ ra thành công đối với lạm dụng chất gây nghiện và cũng có thể có triển vọng đối với những người đang vật lộn với chuyện ăn uống vô độ, Kenny lưu ý.
Nhìn ra bên ngoài những chương trình trị liệu hiện tại có thể là quan trọng, khi một mình chuyện ăn kiêng thường có vẻ là một chiến lược dài hạn thất bại đối với những người đang vật lộn với chuyện ăn uống vô độ. Nghiên cứu mới cho thấy sau khi ăn một chế độ ăn đầy xúc xích và đồ ngọt trong 40 ngày—mặc dù thức ăn lành mạnh dành cho chuột trong phòng thí nghiệm có sẵn—những con chuột béo phì ít hứng thú đến việc trở lại chế độ ăn uống lành mạnh hơn khi những thứ đồ ăn ngon miệng bị lấy đi. Trên thực tế, sau khi những con chuột đã quen với đồ ăn nhiều chất béo bị tước đi những ‘thực phẩm rác’ của con người, những con chuột từ chối ăn loại thức ăn tiêu chuẩn dành cho chúng trung bình khoảng 14 ngày. Tôi thực sự bị sốc trước mức độ của hiệu ứng này," Kenny nói. "Chúng về cơ bản là không ăn bất cứ thứ gì. Nếu liên hệ điều đó với loài người chúng ta, đó là một vấn đề nghiêm trọng."
Cuộc chiến với thức ăn
Phần khó khăn của việc nghiên cứu về chứng nghiện đồ ăn đó là, không giống như rượu hay cocaine, con người không thể bỏ đồ ăn —gà tây lạnh hay không. "Bạn thực sự không thể bỏ thức ăn," Avena nói. Và con người bẩm sinh vốn đã tìm kiếm những thực phẩm giàu năng lượng để giúp chúng ta vượt qua những khoảng thời gian khó khăn, nhờ vào hàng ngàn năm chọn lọc tiến hóa. Nhưng thời nay, ở các quốc gia giàu có, một bộ não tạo lập phần thưởng gắn kết với những đồ ăn vặt siêu nhiều calo thì gây nguy hiểm nhiều hơn là có lợi .
“Theo một nghĩa nào đó, tất cả chúng ta đều nghiện thức ăn," Kenny nói. Tuy nhiên, ông chỉ ra rằng nhiều mặt hàng thực phẩm được bán rộng rãi ngày nay, như phô mai và sữa lắc, giống như những siêu thực phẩm về phương diện số calo của chúng. "Loại thực phẩm dày đặc năng lượng này rất mới mẻ đối với loài người chúng ta. Nó có thể làm thay đổi mạch não," ông nói.
Tuy nhiên, không giống như chuột, hầu hết mọi người đều biết rằng nhiều loại thực phẩm giàu chất béo này không phải là lựa chọn khôn ngoan, đặc biệt là khi tiêu thụ với số lượng lớn. Nhưng nhiều người vẫn tiếp tục ăn quá mức nhu cầu về năng lượng cơ bản, bị thừa cân không cần thiết và có thể củng cố hành vi không lành mạnh. Vì vậy các nhà nghiên cứu đã thiết kế một thí nghiệm với những con chuột, huấn luyện cho chúng mong đợi bị một cú giật điện khi chúng nhìn thấy một tín hiệu ánh sáng nhất định. Không giống như những bạn chuột ăn thực phẩm tiêu chuẩn của chúng, những con chuột béo phì đã quen với chế độ ăn giàu chất béo sẽ vẫn tiếp tục ăn ngấu nghiến ngay cả khi chúng biết mình sắp bị điện giật.
Mặc dù nghiên cứu hiện tại tập trung vào những thực phẩm giàu chất béo, Kenny lưu ý rằng những sự thay đổi hóa chất thần kinh và hành vi có thể xảy ra do "một sự kết hợp của cả đường và chất béo." Avena và các đồng nghiệp của bà đã nghiên cứu để phân tích các chất dinh dưỡng khác nhau trong các loại thực phẩm có khả năng gây nghiện và chúng có ảnh hưởng gì lên não bộ. Chẳng hạn, họ phát hiện thấy những động vật ăn nhiều chất béo và những con vật ăn nhiều đường thì trải nghiệm những ảnh hưởng sinh lý khác nhau. "Chúng ảnh hưởng đến não bộ theo nhiều cách khác nhau," Avena nói.
Trên thực tế, hai cú đấm lớn liên tiếp đánh bại việc ăn uống lành mạnh có thể là một sự kết hợp của những ảnh hưởng thần kinh đến từ cả hai thành phần đó. Và quả thật, điểm đặc biệt cho những con chuột trong phòng thí nghiệm trong nghiên cứu của Kenny dường như là loại thực phẩm có chứa nhiều chất béo và đường: bánh pho mát.
