Nghệ thuật mong đợi

Mặc dù dopamine thường được biết đến dưới cái tên “hormone hạnh phúc”, tuy nhiên sẽ hợp lý hơn nếu gọi nó là hormone mong đợi. Chất này được kích hoạt trong quá trình hình dung về tương lai hướng đến một phần thưởng tiềm năng. Nó càng gia tăng trước sự mới lạ và không chắc chắn – khi ta mường tượng những điều tốt đẹp sẽ xảy ra, nhưng không hoàn toàn chắc chắn hay không biết rõ nó sẽ ra sao.

Dopamine là một chất dẫn truyền thần kinh, bản thân nó không tốt hay xấu. Song nó có thể được xử lý và khai thác theo những cách thức khác nhau, thúc đẩy hoặc cản trở khả năng hướng đến một cuộc sống thịnh vượng của chúng ta.

Về mặt cản trở, có hai vấn đề chính nảy sinh.

Chúng ta đã nói về mặt tốt của dopamine trong bài trước: bạn có thể đắm chìm trong cảm giác ngây ngất, động lực dâng tràn mà dopamine cho mượn trong giai đoạn đầu của quá trình theo đuổi điều gì đó…để rồi phát hiện ra mình không thể tiếp tục gắn bó với điều đó nữa sau khi cơn sóng năng lượng thoái trào. Điều này đặc biệt khó xử lý trong bối cảnh những cam kết dài hạn: trong khi giai đoạn trăng mật do dopamine thúc đẩy chỉ kéo dài một thời gian ngắn, thì một mối quan hệ, một mục tiêu, sở thích hay niềm tin đòi hỏi sự nỗ lực trong nhiều năm, thậm chí nhiều thập kỷ. Những người không thể chuyển từ cảm xúc hào hứng nhất thời của việc mong muốn thứ gì đó, sang cảm giác thỏa mãn riêng có của việc thực sự đạt được nó, thường kết thúc bằng việc bỏ dở hết dự án này đến dự án khác, và không ngừng chạy theo cơn sóng dopamine tiếp theo.

Tuy chúng ta có thể trở nên quá phụ thuộc vào dopamine, song lại có nhiều người đang phải chịu đựng một vấn đề hoàn toàn khác: có quá ít cơn sóng dopamine trong cuộc sống của họ.

Dopamine là một chất hóa học gây hưng phấn, trong đó sự mong đợi sản sinh ra phấn khích. Việc học cách cấu trúc cuộc sống của chúng ta theo cách tối đa niềm khoái lạc đặc biệt này là cả một nghệ thuật.

Vấn đề về dopamine ở tuổi thành niên

Bạn còn nhớ chúng ta đã bắt đầu bài viết trước về dopamine như thế nào không? Bằng một trích dẫn từ Casino Royale, trong đó Ian Fleming mô tả cái cách James Bond than vãn về “đường parabol thường lệ” trong các mối quan hệ của anh ta: chúng bắt đầu bằng sức hút mãnh liệt giữa đôi bên, nhưng ngay sau khi xong xuôi, các mối tình ấy nhanh chóng biến thành sự nhàm chán và những cuộc chia tay đầy nước mắt.

Điều thú vị là trên thực tế câu trích dẫn này được dùng để so sánh những mối quan hệ tệ hại trong quá khứ với mối tình mà Bond xây dựng trong cuốn sách. Hồi phục sau một hoạt động bí mật thất bại, 007 mất khả năng quan hệ tình dục với người yêu của mình, Vesper, và bị buộc phải trì hoãn việc này cho đến khi anh ta hồi phục hoàn toàn. Vì thế thay vì nhảy ngay lên giường như vẫn làm với hầu hết phụ nữ khác, Bond dần dần tìm hiểu Vesper, xây dựng mối quan hệ cũng như khao khát tình dục giữa họ một cách từ từ:

Trong căn phòng bệnh buồn tẻ và chán chường, sự xuất hiện của cô mỗi ngày tựa như một ốc đảo vui sướng, một điều gì đó để mong chờ. Những cuộc trò chuyện chẳng có gì khác ngoài sự đồng hành cùng niềm đam mê ngầm ẩn xa vời. Trong khung cảnh ấy, có những say mê không lời của những lời hứa hẹn, mà, trong thời điểm thích hợp của riêng mình, sẽ được thực hiện.

Khi đôi tình nhân cuối cùng cũng sà vào lòng nhau, cuộc làm tình của họ cực kỳ thăng hoa và Bond đã say mê Vesper đến nỗi một đặc vụ tuyệt mật điển hình như anh ta đã quyết định sẽ cầu hôn nàng.

Đúng là sức mạnh của mong đợi.

Mong đợi là một cảm giác hồi hộp xen lẫn phấn khích. Kỳ vọng mạnh mẽ. Đó là cảm giác được gói gọn trong khao khát mà một người cảm thấy khi trước mắt là hộp quà được gói lại và muốn biết bên trong có gì. Dopamine cảm nhận được một phần thưởng tiềm năng, vẽ nên một bức tranh thơ mộng về những điều lý tưởng nhất, rồi sản xuất ra khao khát có được nó, để được là người đầu tiên trải nghiệm và biết được phần thưởng ấy có thể tốt đẹp đến mức nào.

Một khi ta đã biết bên trong “hộp quà” có gì, thì dopamine lập tức tiêu tan.

Do vậy, mặc dù chúng ta thường nghĩ rằng điều mình mong muốn nhất là đạt được thứ ta muốn, song thực chất dòng khoái cảm mạnh mẽ nhất lại nằm ở giai đoạn mong chờ thứ mà ta khao khát.

Mọi người đều biết cảm giác mong chờ trước Giáng sinh vui sướng hơn nhiều cảm giác vào đúng ngày Giáng sinh. Tương tự, nghiên cứu cho thấy con người yêu thích những mong đợi của họ về kỳ nghỉ hơn chính kỳ nghỉ đó. Trong cơn bão kỳ vọng dữ dội ấy, một cảm giác rằng phép màu sắp xảy ra được hình thành; chúng ta được chiêm ngưỡng bức tranh vẫn còn hoàn hảo của tương lai, khi chưa bị vấy bẩn bởi các sắc thái hỗn độn của thực tế.

Xét việc cảm giác phấn khích tạo ra bởi mong đợi được thúc đẩy bằng dopamine tăng lên trước những điều mới mẻ và những lần đầu tiên, thì không hề ngạc nhiên khi chúng chỉ có rất ít trong nhiều hoạt động thường ngày cố hữu của tuổi trưởng thành liên quan đến mọi mặt.

Hãy cùng xem biểu đồ “miền” dopamine của giai đoạn tuổi thành niên so sánh với giai đoạn hậu trưởng thành:

Tuổi thành niên xếp chụm lại với những đường nhấp nhô hưng phấn dopamine; hậu trưởng thành thể hiện một đường thẳng bằng phẳng. Một bên gây ấn tượng về mặt thị giác, một bên là đồng đều đơn điệu. Một bên gợi lên khung cảnh hùng vỹ của những dãy núi gồ ghề, bên còn lại bộc lộ sự cằn cỗi của sa mạc.

Dĩ nhiên, những sườn dốc đi xuống trong biểu đồ của tuổi thành niên cũng khiến cuộc sống thêm nhiều lo âu và bất an hơn, đồng thời việc dịch chuyển một số khía cạnh nhất định sang trạng thái ổn định hơn – đặc biệt là các dự án dài hạn đã đề cập ở trên – là một phần lành mạnh và đáng khao khát của sự trưởng thành; thay vì liên tục đánh đổi từng viên gạch nền của cuộc sống cho những vòng lặp mới liên tục, phần lớn mọi người muốn gắn bó ổn định với ai đó, làm cùng một công việc, đi trên cùng một con đường sự nghiệp, và sống ở một nơi đủ lâu để ít nhất trở thành một phần trong cộng đồng ở đó.

Song, mặc dù không muốn cưỡi trên những con sóng dopamine không ngừng ở những lĩnh vực mà ta đang tìm kiếm sự lâu dài, thì vẫn còn nhiều chỗ trống trong cuộc sống để thực hiện những trải nghiệm “chỉ có một lần trong đời”. Cũng là để duy trì một chút mới mẻ - và hưng phấn dopamine đi kèm với nó – ngay cả trong những cấu trúc ổn định hơn của tuổi trưởng thành.

Trau dồi nghệ thuật mong đợi

Một giai đoạn thành niên lành mạnh bao gồm tổng hợp những điều quen thuộc và mới mẻ. Sự hài lòng được tìm thấy không chỉ ở việc giữ gìn nền tảng cuộc sống (vợ/chồng, bạn bè, gia đình, công việc) vững chắc, mà còn trong sự phát triển tiến bộ của riêng mỗi cá nhân. Đồng thời những trải nghiệm mới cùng những lần đầu tiên cũng được tìm kiếm; mặc dù cường độ của những đường dopamine nhấp nhô của tuổi thành niên không được lặp lại hoàn toàn, song với sự chủ động, giai đoạn hậu trưởng thành vẫn có thể mang một bộ mặt thú vị và đa dạng.

Muốn trải nghiệm nhiều hơn nguồn năng lượng dopamine mong đợi trong cuộc sống, một người phải trau dồi hai yếu tố sau đây:

Làm những điều mới mẻ (dưới hình thức những điều chưa từng làm hay không chắc chắn)

Dopamine bắt đầu được tiết ra khi chúng ta tiếp cận một điều gì đó mới lạ.

Mặc dù những điều mới lạ thường có thể không quá nhiều trong giai đoạn hậu trưởng thành, song thực tế không nhất thiết phải như vậy. Luôn có những người bạn mới để làm quen, sách mới để đọc, sở thích mới để thử và con đường mới để đi.

Dù cho ta có thể trải qua nhiều lần đầu tiên quan trọng vào những năm tháng tuổi trẻ, song vẫn còn nhiều lần đầu tiên để ghi nhận suốt những thập kỷ sau này: lần đầu tới một nơi nào đó, buổi độc tấu piano đầu tiên (sử dụng một nhạc cụ không chỉ dành cho trẻ em), chặng đường marathon đầu tiên. Và cũng không nhất thiết phải là chuyện to tát; có thể lần đầu tiên đến một nhà hàng mới hay tham dự một festival nghệ thuật hoặc bảo tàng cũng mang lại kích thích hưng phấn. Thêm nữa, tất cả những lần đầu tiên mà bạn sẽ trải nghiệm giống như một tấm gương để khuyến khích con bạn trải nghiệm lần đầu tiên của chúng.

Những điều mới mẻ trong cuộc sống của bạn cũng không nhất thiết phải quá xa lạ. Hãy nghĩ về những cái mới không chỉ giới hạn ở những điều chưa từng làm, mà còn là bất cứ điều gì mang một mức độ không chắc chắn nhất định.

Dopamine tồn tại ở bất cứ không gian và thời gian nào, nơi bạn không biết chính xác điều gì sẽ xảy ra.

Điều này có thể xảy ra khi bạn sắp làm một điều đã từng làm trước đây, nhưng đã lâu không làm.

Khi thưởng thức một bữa tối với pizza đông lạnh và các tập phim Netflix, bạn biết chính xác phải mong đợi điều gì, do đó không có dopamine hay phấn khích nào xuất hiện cả.

Nhưng khi làm điều gì đó mà đã lâu chưa làm, bao gồm đa dạng cả những việc không chắc chắn 100% và có khả năng thay đổi, não của bạn dường như “quên mất” việc đó chính xác trông như thế nào và cảm nhận được chút ít khả năng bất ngờ phía trước. Có một khoảng trống cho những sai sót có thể xảy ra giữa kết quả mà bạn nhớ từ lần trước với phần thưởng thực sự của lần này, và từ khoảng trống ấy dopamine có thể xuất hiện.

Sự hiện diện của người khác là một biến số luôn đảm bảo một mức độ bất ngờ nhất định, do đó cũng bảo đảm mong đợi liên quan đến dopamine. Bạn chẳng bao giờ biết chính xác một tương tác giữa người với người sẽ diễn ra như thế nào, đặc biệt với những người bạn ít gặp, chứ không phải những người bạn vẫn sống chung hàng ngày. Liệu có cảm xúc nào bùng cháy không? Liệu bạn có gây ấn tượng bằng một câu bông đùa hay cái nhìn sâu sắc nào không? Liệu bạn có làm hỏng việc không? Liệu các bạn có cãi cọ không? Liệu những mặt khác của đối phương hay của chính bạn có được tiết lộ hay không?

Do đó, nếu muốn có thêm nhiều phấn khích dopamine trong đời sống, nhiệm vụ của bạn là tương tác xã hội nhiều hơn.

. . . Lên lịch trình cho tương lai

Điện thoại thông minh là một thanh kẹo dopamine dài vô tận. Là bởi cách thức cài đặt giống như máy đánh bạc của những phần thưởng quan trọng nhưng không chắc chắn – liệu tôi có một tin nhắn mới không? Bài đăng Instagram của tôi được bao nhiêu “like” rồi? Cảm giác nóng lòng do dopamine thúc đẩy muốn kiểm tra điện thoại gần như không thể cưỡng lại. Tuy nhiên, chính cảm giác không cưỡng lại được ấy cũng là một phần lý do vì sao dopamine sản sinh từ điện thoại không khiến chúng ta thỏa mãn thực sự; ngay khi mong đợi về phần thưởng kỹ thuật số lướt qua tâm trí, chúng ta sẽ giết nó ngay lập tức bằng cách liếc vào màn hình điện thoại. (một khía cạnh khác là không giống như động lực dopamine có thể dẫn đến các mối quan hệ sâu sắc, kỹ năng thành thạo và trải nghiệm những điều mới mẻ, cảm giác thôi thúc phải kiểm tra điện thoại liên quan đến dopamine không chấm dứt bất cứ điều gì ngoài số lượng chỉ báo “một byte” mơ hồ về trạng thái hời hợt bên ngoài.)

Nếu bạn quyết định làm một điều mới mẻ, và ngay lập tức thực hiện thôi thúc ấy, thì chỉ còn rất ít chỗ cho sự mong đợi – cùng với đó là sự có mặt của cảm giác phấn khích liên quan đến dopamine – được xây dựng.

Bí quyết của việc trau dồi nghệ thuật mong đợi là không chỉ làm điều mới mẻ, mà còn phải có thời gian chờ đợi trước khi làm.

Mặc dù bạn có thể giải phóng dopamine trong vài cơn bùng phát ngẫu nhiên nhỏ nhoi bằng cách dự liệu mơ hồ về một cơ hội mà bạn không thực sự hết lòng, song phép màu thực sự của mong đợi xuất hiện khi bạn lên lịch trình cho một sự kiện, bao gồm yếu tố mới lạ/không chắc chắn, vào một ngày cụ thể trong tương lai.

Khi trì hoãn việc thỏa mãn ham muốn của bạn và có khả năng chờ đợi tới một thời điểm cụ thể để hoàn thành, bạn đã cho phép niềm vui mong đợi từ từ tăng lên mỗi khi tiến đến gần thời điểm đã định. Niềm thỏa mãn này không bị phủ nhận, và trên thực tế có thể được tăng cường bằng một cảm giác thường tiếp nối ngay sau sự mong đợi: căng thẳng. Một chút căng thẳng (thậm chí là sợ hãi) thường đi kèm với nhiều nỗ lực sẽ mang đến một kết quả thú vị - dù đó là chuyến đi bạn tự lên kế hoạch hay một bữa tiệc cho người khác. Song đó có thể là một yếu tố lành mạnh trong nguồn năng lượng bao quanh đường vòng cung đi lên của dopamine; ta có thể dùng từ “thai nghén những cơ hội” khi có “ngày D-Day” cho bất cứ sự kiện nào sắp đến, sức nặng của kỳ vọng lớn dần theo thời gian, cho đến khi ta sẵn sàng giải phóng sự phấn khích bị đè nén bấy lâu, dù đó là sự căng thẳng không mấy dễ chịu.

Do đó, việc chủ động lên kế hoạch cho thời gian rảnh rỗi của bạn chứa đựng nhiều sự uyên thâm sáng suốt trong đó.

Hãy hoàn thiện kế hoạch nghỉ dưỡng của bạn trước một năm, và bạn sẽ cho bản thân mình 12 tháng thỏa mong đợi, niềm mong đợi này có thể còn cao hơn nữa nếu bạn đặt thêm nhiều suy nghĩ vào chuyến hành trình sắp tới – đọc trước về địa điểm sẽ đến, điều chỉnh lại kế hoạch. Hoặc lên lịch cho những cuộc dạo chơi nhỏ thay vì một hành trình dài, nhằm bổ sung thêm nhiều đỉnh mong đợi vào cuộc sống của bạn.

Cũng cần chủ động lên kế hoạch cho những cuộc tiêu khiển “nhỏ nhặt” của bạn: lên kế hoạch đi bộ hoặc lịch hẹn ăn tối cuối tuần – cho bản thân một điều gì đó để mong đợi trong guồng quay đều đặn từ thứ Hai đến thứ Sáu. Biến việc sắp xếp một bữa ăn trưa trước vài ngày thành một thành tích mới mẻ bằng cách hẹn một người bạn đã lâu không gặp. Âm thầm xây dựng một cuộc phiêu lưu hoành tráng cho buổi tối cuối tuần.

Cần nhớ rằng những sự kiện mà bạn mong đợi không nhất thiết phải mới lạ theo nghĩa bạn chưa từng làm bao giờ, mà đơn giản là có một mức độ bất ngờ nhất định nảy sinh kể từ lần cuối bạn làm việc đó, và/hoặc có sự hiện diện của những người khác. Trên thực tế, một người có thể gia tăng sự phấn khích dopamine xung quanh những sự kiện này bằng cách lên lịch theo thời gian cố định: những lịch hẹn, truyền thống được thực hiện hàng năm, hàng tháng, thậm chí hàng tuần. Điều tuyệt vời là sự mong đợi được cưỡi trên một dòng chảy nhịp nhàng, những trải nghiệm tăng cường cả sự quen thuộc lẫn mới mẻ qua mỗi vòng quay của thời gian.

Khi đã làm chủ nghệ thuật mong đợi, bạn sẽ có thể tối đa hóa những niềm vui thích trong tương lai. Mang hững kỳ vọng kiểu như vậy không có nghĩa là ta bỏ quên nhận thức về hiện tại, mà thay vào đó, nó cho ta mượn lòng hăng hái sôi nổi, thứ làm cho sức nặng của khoảnh khắc hiện tại trở nên dễ dàng chống đỡ hơn.

Đọc thêm loạt bài viết về Dopamine 

Dopamine trong Tình yêu và Công việc Ở đây

Người ta đã lợi dụng hệ thống dopamine trong não bộ để khiến bạn mua sắm, ăn uống vô độ như thế nào Ở đây

11 cách dễ dàng tăng dopamine mà không cần dùng thuốc Ở đây

Đàn ông và phim đen: Tại sao phim đen lại có sức hút quá mạnh? Phần 1

Đàn ông và phim đen: Những cạm bẫy của Phim đen Phần 2 & Phần 3

Đàn ông và phim đen: Làm sao để bỏ phim đen Phần 4

Dịch: Hoàng Dung

Nguồn: Art of Manliness